Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
«Όταν έφτανε η στιγμή να διασαφηνίσουμε ένα μυστικό που απασχολούσε για έναν σχεδόν αιώνα τους ιστορικούς, υπήρχε μια τρύπα στο χειρόγραφο, αρκετά μεγάλη για να περάσει το δάχτυλό σου. Κάναμε ό, τι καλύτερο μπορούσαμε για να συναρμολογήσουμε μια πενιχρή σύνοψη από τα καψαλισμένα αποσπάσματα που απέμειναν· συχνά όμως χρειάστηκε να κάνουμε υποθέσεις, να μαντέψουμε, ακόμα και να επιστρατεύσουμε τη φαντασία μας».
Βιρτζίνια Γουλφ
Ένας φανταστικός ευγενής ζει για αιώνες, διατηρεί τη νεότητά του και μετατρέπεται από άνδρας σε γυναίκα. Ένα παραμύθι για τα φαντάσματα που κατοικούν στο μυαλό μιας δαιμονικής δημιουργού, για τη φαντασία που ξεφεύγει από το τώρα, ταξιδεύει αχαλίνωτη και στήνει τα δικά της σκηνικά. Εκεί που ο χρόνος παγώνει και ταυτόχρονα εκτροχιάζεται. Η έννοια του αφηρημένου ανθρώπου αποδίδεται τόσο ολοκληρωμένα που είναι απτή και σε κάνει να σέβεσαι μια ιδιότητα, τη μη παραστατική και μη αντικειμενική τέχνη, που ο σύγχρονος δυτικός κόσμος δύσκολα κατανοεί.
Παράδειγμα μιας αμφισεξουαλικής λογοτεχνίας, το «Orlando» αποτελεί το έκτο μυθιστόρημα της Βιρτζίνια Γουλφ και αποκτά τον τίτλο των «διακοπών της συγγραφέως του» καθώς ξεφεύγει από τις πιο δομημένες, πειθαρχικές και απαιτητικές δουλειές της. Ένα βιβλίο το οποίο αρνείται οποιασδήποτε φύσεως περιορισμό, ιστορικό, μεταφυσικό, κοινωνιολογικό. Ο πρωταγωνιστής του αλλάζει το φύλο του από ανδρικό σε γυναικείο και μάλιστα το 1928, εντός της βικτωριανής Αγγλίας και τη στιγμή που όλες οι Βρετανίδες άνω των 21 αποκτούν δικαίωμα ψήφου.
Ερωτικό πάθος
Η Βιρτζίνια Γουλφ το 1928 (χρονιά που γράφει τον “Ορλάντο”) είναι γοητευμένη από τη Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ, την οποία γνώρισε το 1922 και συνδέθηκε στενά μαζί της ως το 1925. Η Βίτα είναι μια αριστοκράτισσα. Ενσαρκώνει, στα μάτια της Βιρτζίνια, όλη τη σειρά των προγόνων της. Είναι όμορφη, βέβαιη για τη δύναμή της και σαγηνεύει εξίσου άντρες και γυναίκες. Μια Αμαζόνα, θα μπορούσε να πει κανείς, αν δεν είχαν επιφυλάξει αυτή την επωνυμία για τη σχεδόν σύγχρονή της Νάταλι Μπάρνεϊ. Και η Βιρτζίνια, ανάμεσα σε δύο μυθιστορήματα, παίζοντας σχεδόν, θα ριχτεί σ’ ένα μύθο που θα εξυμνήσει, παίρνοντας κάθε ελευθερία, την ωραία φίλη της και θα την ταξιδέψει από την Ελισαβετιανή Αγγλία στην Αγγλία των χειραφετημένων γυναικών. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο γιος της Βίτα, Νάιτζελ Νίκολσον, αποκάλεσε το έργο τη «μεγαλύτερη και γοητευτικότερη ερωτική επιστολή στη λογοτεχνία».
Το ερωτικό πάθος της Βιρτζίνια ξεδιπλώνεται έντονα με αυτή τη γνωριμία. Όπως όλος ο κόσμος, η Βιρτζίνια δεν αγνοούσε ότι η Βίτα ήταν ομοφυλόφιλη και αυτός ο κραυγαλέος τρόπος ζωής της ίδιας και του συζύγου της, επίσης ομοφυλόφιλου, της δημιουργούσαν κάποια αμηχανία. Από την άλλη η προσωπικότητά της και το παρελθόν της, της κέντριζαν το ενδιαφέρον. Με τη Βίτα όλα δείχνουν ότι η Βιρτζίνια ανακαλύπτει άγνωστες μέχρι τότε ηδονές του έρωτα. Σε μία επιστολή της προς αυτήν η Βιρτζίνια γράφει με το χαρακτηριστικό της καυστικό χιούμορ: «Σ’ ολόκληρο το Λονδίνο εσύ κι εγώ είμαστε οι μόνες σύζυγοι που είναι ευχαριστημένες από το γάμο τους». Όμως η Βίτα λίγο καιρό μετά αρχίζει να την παραμελεί επιλέγοντας καινούριες συντρόφους. Μέσα στον πόνο και την κατάθλιψη που προκαλεί στη Βιρτζίνια αυτό το γεγονός, ωθείται να γράψει ένα μυθιστόρημα για την ερωμένη της με την κρυφή επιθυμία να την ξανακερδίσει.
Η κατάθλιψη
Η κατάθλιψη αποτελεί έναν ακόμα παράγοντα που σημαδεύει τη ζωή της Βιρτζίνια Γουλφ, ενώ παράλληλα δεν αφήνει ανεπηρέαστη και τη γραφή της. Οι επαναλαμβανόμενες διανοητικές διαταραχές, που στην εποχή μας πια διαγιγνώσκονται ως διπολική διαταραχή, εμποδίζουν την κοινωνική ζωή της, αλλά χρωματίζουν τα έργα της τα οποία συνεχίζουν να παίρνουν μορφή κάτω από τις ακλόνητες λογοτεχνικές της δυνατότητες. «Βαριέμαι μέχρι θανάτου αυτόν τον συγκεκριμένο εαυτό. Θέλω έναν άλλον», γράφει.
Η θεατρικότητα
Ο “Ορλάντο” είναι η ίδια η θεατρικότητα. Έργο που συνδυάζει το φυσικό και το έντεχνο, την πραγματικότητα και την επινόηση, το πρωτότυπο και την απομίμηση, το πρόσωπο και το προσωπείο, το σοβαρό και το παιχνιδιάρικο, την απατηλή εικόνα και την ουσία των πραγμάτων. Η θεατρικότητά του εντοπίζεται στο χώρο, στο χρόνο και στην ουσία του ποιήματος, χρωματίζοντας τις σκέψεις και τις πράξεις των προσώπων.
Από λογοτεχνική άποψη αποτελεί περισσότερο μια άσκηση γραφής γι’ αυτήν σε σχέση με τα υπόλοιπα έργα που επιδιώκουν μια μεγαλύτερη ψυχική εμβάθυνση. Από μια άλλη άποψη φαίνεται σαν η Βιρτζίνια, εντυπωσιασμένη από τον καινούριο κόσμο που ανοίγεται μπροστά της, να θέλει να πειραματιστεί και στο γράψιμο μ’ έναν πιο ευχάριστο και παιχνιδιάρικο τρόπο απ’ ό, τι συνήθιζε. Όπως και να ‘χει το έργο είναι εντυπωσιακό και πετυχαίνει το σκοπό του ως ένα βαθμό αφού η Βίτα επιστρέφει σ’ αυτήν αλλά μόνο προσωρινά. Το 1928 η σχέση τους τελειώνει παρόλο που θα συνεχίσουν να βρίσκονται σ’ ένα φιλικό επίπεδο…
Όπως ομολογεί η ίδια η Βιρτζίνια Γουλφ, έγραψε τη μαγική φράση “Ορλάντο, μια βιογραφία” και, από εκεί κι έπειτα, προχώρησε με μια ελαφράδα πνεύματος και μια ξεγνοιασιά σπάνιες για κείνην: μέσα σ’ ένα είδος ευφροσύνης, με “μεγάλες πινελιές πάνω στο μουσαμά”. Παραδίνεται στην ελευθερία του παιχνιδιού, όπως συμβαίνει και στο θέατρο. Ο νους μας τρέχει στον Ζαν Ζενέ, κύριο του παιχνιδιού της ανταλλαγής των ρόλων, ο οποίος στον πρόλογό του στις “Δούλες” γράφει: “Πηγαίνω στο θέατρο για να με δω επί σκηνής (αποκατεστημένο σε μια μόνο προσωπικότητα ή με τη βοήθεια μιας πολλαπλής προσωπικότητας και υπό μορφή μύθου) έτσι όπως δεν θα μπορούσα – ή δεν θα τολμούσα – να με δω ή να με ονειρευτώ, και ωστόσο έτσι όπως ξέρω ότι είμαι”. Με τη βοήθεια μιας πολλαπλής προσωπικότητας και υπό μορφή μύθου, αυτό ακριβώς κάνει και η Βιρτζίνια Γουλφ στο “Ορλάντο”. Ο Αντονέν Αρτώ θα έλεγε: “Ο Ορλάντο και το είδωλό του”.
Το 1928, Ορλάντο ήταν η Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ. Έχουμε φανταστεί -με πολλή τέρψη- στο ρόλο τη Βανέσα Ρεντγκρέιβ στα είκοσι πέντε της, όταν ήταν Ρόζαλιντ στο “Όπως σας αρέσει”. Και το κοινό έχει δει τρεις σύγχρονους Ορλάντο: Την Τίλντα Σουίντον στον κινηματογράφο. Τη Γιούτα Λάμπε στη Σαουμπίνε του Βερολίνου, το 1989, για τον Ρόμπερτ Γουίλσον και το 1993 την Ιζαμπέλ Υπέρ, που λίγο πριν υπήρξε Ζαν ντ’ Αρκ επάνω στην πυρά, παρθένος με περιβολή μισθοφόρου, με το στήθος να διαψεύδει το πουκάμισο.
Σε διασκευή της Sarah Ruhl
Στην αθηναϊκή σκηνή, τα τελευταία χρόνια έχει παρασταθεί -σε διαφορετικές εκδοχές- από τη Μαριάνθη Σοντάκη και τη Νίκη Σερέτη. Πρόσφατα το είδαμε από τη χαρισματική Αμαλία Αρσένη σε μια ανατρεπτική παράσταση στο «Αγγέλων Βήμα» σε σκηνοθεσία Λίλλυς Μελεμέ.
Το αριστουργηματικό κείμενο της Βιρτζίνια Γουλφ, γραμμένο στις αρχές του 20ου αιώνα, διασκευάστηκε το 2010 από τη Sarah Ruhl, μια από τις πιο χαρισματικές και ανερχόμενες συγγραφείς της σύγχρονης δραματουργίας, γνωστή και αγαπητή στη χώρα μας από το έργο της “Ευρυδίκη”. Γοητευμένη από τον νεαρό Ορλάντο, η βασίλισσα Ελισάβετ του ζητά να μείνει για πάντα νέος και όμορφος. Εκείνος, πιστός στην επιθυμία της, ζει περίπου τέσσερις αιώνες: διακόσια χρόνια ως άνδρας και άλλα τόσα ως γυναίκα.
Το “Ορλάντο” είναι ένα περιπετειώδες και συναρπαστικό ταξίδι στο χώρο και το χρόνο, ένα ευφυέστατο “σκηνικό παιχνίδι” προς αναζήτησιν του “εαυτού”. Με ανατρεπτική διάθεση, γερές δόσεις χιούμορ και ποίησης, ο θεατής παρακολουθεί βήμα βήμα την απολαυστική διαδρομή ενηλικίωσης αυτού του παράξενου πλάσματος που ξεκινά τη σκηνική του ζωή ως νεαρός ευγενής στην υπηρεσία της βασίλισσας Ελισάβετ τον 16ο αιώνα και καταλήγει στο φινάλε, σύγχρονη γυναίκα στις αρχές του 20ου αιώνα. Το θέμα της μεταμόρφωσης, της αλλαγής, αλλά ταυτόχρονα και της αδιάκοπης εξέλιξης που οδηγεί στην αναζήτηση της πραγματικής μας ταυτότητας αντιμετωπίζεται με ελαφράδα και χιούμορ, με τόλμη και αυτοσαρκασμό, χωρίς όμως να χάνει ούτε στιγμή τη σοβαρότητά ή τη φιλοσοφική του διάσταση.
«Όπως σας αρέσει»
Ο τίτλος ανακαλεί τον τρυφερό ερωτευμένο της Ροζαλίντ – Γανυμήδη από το «Όπως σας αρέσει» του Σαίξπηρ. Είναι γνωστό ότι οι μεταμορφώσεις, το παιχνίδι των εντυπώσεων, η αποθέωση της σκηνικής φαινομενολογίας, οι ποικιλόχρωμες αναδιπλώσεις, είναι συστατικά του ελισαβετιανού θεάτρου. Η γλυκιά Ροζαλίντ, μεταμφιεσμένη σε αγόρι με το όνομα Γανυμήδης, κρύβεται στο δάσος του Αρντέν με την ξαδέλφη της Σίλια και τον τρελό της αυλής Τάτσστοουν, ύστερα από τον βίαιο διωγμό που της επέβαλε ο βλοσυρός θείος της Δούκας Φρέντερικ για τον έρωτά της με τον Ορλάντο.
Σε βιολογικό-φυσικό επίπεδο η Γουλφ δεν αναγνωρίζει κάποια διάκριση των φύλων τείνοντας περισσότερο προς την άποψη ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι ανδρόγυνο, χωρισμένο σε δύο τμήματα -ένα θηλυκό και ένα αρσενικό. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, οι άντρες τείνουν να χρησιμοποιούν περισσότερο το αρσενικό κομμάτι και οι γυναίκες το θηλυκό. Η επιτυχία τόσο στη συγγραφή όσο και σε πολλά άλλα επίπεδα έρχεται με το συγκερασμό των δύο αυτών τμημάτων. Η άποψη περί του ερμαφρόδιτου καλλιτέχνη επανέρχεται συχνά σε πολλά κείμενά της.
Μεταξύ αστείου και σοβαρού ομολογούνται αλήθειες δραματικές, μικρές και μεγάλες, προσωπικές και δημόσιες, περιστασιακές και αιώνιες. Άλλωστε, “όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή και όλοι, άνδρες και γυναίκες, δεν είναι παρά ηθοποιοί που μπαίνουν και βγαίνουν σ’ αυτήν”.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι η Βιρτζίνια Γουλφ δεν έζησε μία αλλά πολλές ζωές, καταφέρνοντας να διευρύνει τα όρια που την περιέβαλαν. Χωρίς να σταθεί στη «στερεά ουσία του κόσμου» αλλά επιχειρώντας να βρει τις συνδέσεις και τις αλληλουχίες, κατάφερε να σπάσει το φράγμα της απλής λογοτεχνικής περιγραφής μιλώντας για τη δίχως όρια ροή της ανθρώπινης ύπαρξης. “Αυτό το τεράστιο θέατρο του σύμπαντος παρουσιάζει πιο αξιοθρήνητα πρόσωπα από αυτά που παρελαύνουν στη σκηνή μας», όπως έλεγε και ο Σαίξπηρ.
Η παράσταση
Η θεατρική λειτουργία της παράστασης που σκηνοθέτησε η Λίλλυ Μελεμέ συνίσταται στη δόμηση του έργου σε σκηνές που έχουν ικανή αυτοτέλεια, στον προσδιορισμό του χώρου, στην παραστατική σκιαγράφηση των βασικών προσώπων της ιστορίας. Κέφι, χιούμορ και ευρήματα, ρυθμός, αισθητική, αρτιότητα και φιλότιμες ερμηνείες.
Η ζωντάνια και η παραστατικότητα στις σκηνές προσελκύουν ακόμη περισσότερο τον θεατή, αλλά η σκηνοθέτις δεν αρκείται σε αυτό. Οι σκηνοθετικές της επινοήσεις λειτουργούν και ως ένας αξεπέραστος μηχανισμός πνεύματος και χαριτωμένης πονηριάς που ανεβάζουν κι αυτή τη δημιουργία της σε εξαιρετικό επίπεδο.
Οι σκηνές εναλλάσσονται με γρήγορο σχετικά ρυθμό, ώστε να δίνεται η αίσθηση της κίνησης, της δράσης, της εξέλιξης, τόσο των προσώπων όσο και της εξέλιξης της ιστορίας.
Εμπλουτίζεται συχνά η σκηνική αφήγηση με αναφορές στις εκφράσεις και τις χειρονομίες των προσώπων, στοιχεία που επιτρέπουν μια πληρέστερη κατανόηση της συναισθηματικής τους κατάστασης και παγιδεύουν τις αισθήσεις.
Απόλαυση της όρασης, της ακοής και της σκέψης του θεατή είναι στο μεγαλύτερο μέρος της η παράσταση. Με όμορφα κάδρα, συνοδευόμενα από μια εξίσου εντυπωσιακή μουσική (όμορφα ταίριαξε η «Μισιρλού»), που χρησιμεύει ως σχόλιο στη δράση και τονίζει την ιστορική ανάπτυξη.
Οι ερμηνείες
Η Αμαλία Αρσένη με την ένταση και την απελευθέρωση, την κίνηση και την έκφραση, γεμίζει τη σκηνή. Καταφέρνει να δώσει το διφορούμενο του κεντρικού ήρωα και να εντυπωσιάσει τόσο ως άνδρας όσο και ως γυναίκα. Με σωματική έκφραση εξαιρετικά δυναμική και κίνηση ακατάπαυστη και οργιαστική, οδηγεί τον Ορλάντο σε έκσταση θεατρική. Δεν υποκρίνεται, αλλά βιωματικά και σχεδόν υπερβατικά ταυτίζεται με αυτό που αντιπροσωπεύει.
Οι ηθοποιοί μετατρέπονται σε «ήρωες» του μύθου, που πραγματοποιούν τους άθλους και τις ενέργειές τους με λυτρωτικό τρόπο. Την παράσταση υπηρετούν εξαιρετικά ο εντυπωσιακά πυκνός και συμπαγής ως εικόνα και ως λόγος Χρήστος Καπενής, η νεότατη και ταλαντούχα Σεβίνα Μαραγκού, ο ευρηματικότατος Ρίνο Τζάνι. Η Λίλλυ Μελεμέ ως Βασίλισσα Ελισάβετ ακαταμάχητη, ασυζητητί.
Οι συντελεστές
Τα σκηνικά και τα κοστούμια, οι φωτισμοί και η μουσική επιμέλεια άκρως λειτουργικά. Συνολικά εύφορη και δημιουργική η συμβολή όλων των συντελεστών της παράστασης. Της Μαργαρίτας Δαλαμάγκα – Καλογήρου στη γλαφυρή μετάφραση, της Ματίνας Μέγκλα στα σκηνικά – κοστούμια, του Θοδωρή Πολυχρονόπουλου στη μουσική, της Μόνικας Κολοκοτρώνη στην κίνηση και της Μελίνας Μάσχα στους φωτισμούς.
Το σημαντικότερο και ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι ότι η Λίλλυ Μελεμέ, ως τεχνίτρια της σκηνοθεσίας, κατόρθωσε να εντάξει τη θεατρικότητα της Βιρτζίνια Γουλφ στα αρμονικά και ποικίλα ευρήματα μελαγχολικής ευθυμίας που χρησιμοποιεί στην παράστασή της.
Το ερευνητικό πάθος, η τόλμη, οι εύστοχοι συνδυασμοί, η προοπτική, η οξυδερκής ανάγνωση του κειμένου, μας πρόσφεραν την απολαυστική γείωση της αδιάλειπτης χαράς του θεάτρου.
Tαυτότητα παράστασης
“Ορλάντο” της Βιρτζίνια Γουλφ
Θεατρική απόδοση: Sarah Ruhl
Μετάφραση:
Μαργαρίτα Δαλαμάγκα – Καλογήρου
Σκηνοθεσία:
Λίλλυ Μελεμέ
Σκηνικά-Κοστούμια:
Ματίνα Μέγκλα
Μουσική:
Θοδωρής Πολυχρονόπουλος
Επιμέλεια κίνησης:
Μόνικα Κολοκοτρώνη
Φωτογραφίες παράστασης:
Νίκος Καρανικόλας
Φωτισμοί:
Μελίνα Μάσχα
ΠΑΙΖΟΥΝ:
Αμαλία Αρσένη
Χρήστος Καπενής
Σεβίνα Μαραγκού
Λίλλυ Μελεμέ
Ρίνο Τζάνι
Διάρκεια παράστασης: 100 λεπτά
* Παρουσιάζεται στο διατηρητέο κτήριο “Αγγέλων Βήμα” της οδού Σατωβριάνδου 36, στην Ομόνοια
Δευτέρα και Τρίτη στις 21:00
