Ποια είναι η αρχαιοελληνική σημασία της λέξης “τύραννος” και πώς μεταφράζεται σε ξένες γλώσσες; Η Μαρία Χατζηεμμανουήλ, η θεατρολόγος και μεταφράστρια που μας γνώρισε τους σημαντικότερους σύγχρονους Λατινοαμερικανούς, Ισπανούς και Καταλανούς συγγραφείς, με αφορμή την παράσταση “Οιδίπους Τύραννος”, την οποία παρακολουθήσαμε στην Επίδαυρο σε σκηνοθεσία Rimas Tuminas (Εθνικό Θέατρο σε συμπαραγωγή με το θέατρο Βαχτάνγκοφ), στο κείμενο που ακολουθεί εξηγεί και καίρια σχολιάζει:
“Mε αφορμή την πρόσφατη παράσταση του Οιδίποδα στην Επίδαυρο από την οποία δεν λέει να ξεκολλήσει το μυαλό μου: ο τίτλος του έργου στην αρχαία ελληνική νομίζω ότι δεν μπορεί να μεταφραστεί όπως θα έπρεπε σε άλλες γλώσσες για τους εξής λόγους:
Ο τίτλος στην πρωτότυπη γλώσσα είναι ουσιαστικά ειρωνικός. Τύραννος σημαίνει άρχοντας που ανεβαίνει στον θρόνο με τη βοήθεια των οπαδών του, με ή χωρίς την έγκριση του λαού, και κυβερνά πολλές φορές απολυταρχικά (εξ ου και η κατάληξη της σημασίας του όρου σήμερα, όχι μόνο στην ελληνική αλλά και σε άλλες γλώσσες). Άρα τύραννος είναι αυτός που δεν προέρχεται από βασιλική γενιά, που δεν τηρεί τον κανόνα της βασιλικής διαδοχής, αλλά σπάει τη διαδοχή στον θρόνο και ανεβαίνει εκείνος σε αυτόν χωρίς να κατάγεται από βασιλική γενιά. Ο Οιδίπους νομίζει ότι είναι τύραννος, ότι δεν προέρχεται από τη γενιά του Λάιου, ότι πήρε τον θρόνο που είχε χηρέψει επειδή έσωσε την πόλη από τη Σφίγγα. Ειρωνεία του συγγραφέα από τον τίτλο ακόμα, σε ένα έργο που τα πνιχτά γέλια ή ακόμα και οι καγχασμοί της θεάς Τύχης αντηχούν πίσω από κάθε λέξη του τραγικού ήρωα. Ο Οιδίπους νομίζει πως είναι “τύραννος” ενώ στην πραγματικότητα, όπως αποδεικνύεται, είναι βασιλιάς και νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Όλη αυτή η ειρωνεία του τίτλου πάει περίπατο στη μετάφραση σε άλλες γλώσσες. Oedipus Rex, King Oedipus, Edipo Rey, Èdip Rei, König Ödipus. O Οιδίπους στην αρχή της τραγωδίας είναι τύραννος και στο τέλος βασιλιάς, και αυτή είναι η τραγωδία του. Στους τίτλους άλλων γλωσσών είναι βασιλιάς από την αρχή ως το τέλος και η ειρωνεία χάνεται. (Για να δείτε τι τραβάμε οι μεταφραστές!). Η λέξη τύραννος, σε όποιες άλλες γλώσσες υπάρχει, σημαίνει πια μόνο τον σκληρό, απολυταρχικό άρχοντα, άρα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί γιατί είναι μονοδιάστατη, δεν έχει την πολλαπλή σημασία της αρχαίας ελληνικής”.
* Η Μαρία Χατζηεμμανουήλ είναι φιλόλογος, θεατρολόγος και μεταφράστρια θεάτρου. Εργάστηκε στη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση επί 20 χρόνια. Έχει μεταφράσει περισσότερα από 50 έργα του ισπανικού, καταλανικού και ισπανόφωνου θεάτρου, πολλά από τα οποία έχουν εκδοθεί ή/και παρασταθεί. Υποψήφια για το Βραβείο Θεατρικής Μετάφρασης Μάριος Πλωρίτης το 2009 (για το έργο Νυκτόβια ζώα του Χουάν Μαγιόργκα) και το Βραβείο Θεατρικής μετάφρασης του Θεατρικού Μουσείου για τη διετία 2010-2011 (για τα έργα Rottweiler του Γκιγιέρμο Έρας και La Chunga του νομπελίστα Μάριο Βάργκας Γιόσα). Άρθρα και μελέτες της έχουν δημοσιευθεί σε ελληνικά και ισπανικά λογοτεχνικά περιοδικά. Διετέλεσε Αν. Γ. Γραμματέας του ΕΚΔΙΘ (2008-2010) και Γ. Γραμματέας (2010-2012). Συνιδρύτρια (μαζί με τον Δημήτρη Ψαρρά) του δικτυακού τόπου www.teatropasion.gr (Φωτογραφία: Ζουζέπ Μαρία Μιρό).
