Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Ο γάιδαρος (Equus Asinus) είναι ένα κατοικίδιο θηλαστικό που από την αρχαιότητα (περίπου 4000 π.Χ.) συντροφεύει τον άνθρωπο στις βαριές εργασίες. Ως ζώο, είναι γνωστό για την επιμονή, την υπομονή, τη δύναμη, την εργατικότητα, την αντοχή και το φιλότιμό του. Είναι μάλλον συνεσταλμένο από τη φύση του αλλά άπαξ και εμπιστευθεί τον άνθρωπο, αποτελεί έναν εξαιρετικό συνεργάτη. Μυθολογικά, ήρθε στην Ευρώπη από τον Διόνυσο και έκτοτε προσέφερε άπειρες υπηρεσίες στην ανθρωπότητα είτε ως μεταφορικό μέσο είτε ως ζώο φόρτου. Ύστερα από διαδρομή αιώνων και ουσιαστική προσφορά, ο ολιγαρκής αυτός συνοδοιπόρος του ανθρώπου, όνος ή απλά γομάρι, που… στήριξε την ύπαιθρο σε δύσκολες εποχές, δίνει αγώνα για την επιβίωσή του. Και εννοώ σαφώς το είδος Equus Asinus και όχι το είδος που μεταφορικά καλείται «γάιδαρος» το οποίο αυξάνεται αλματωδώς. Ο αξιοπρεπέστατος γάιδαρος σήμερα, εκτός από αγώνα επιβίωσης, δίνει και αγώνα να αποτινάξει από πάνω του τη ρετσινιά του άξεστου, του ξεροκέφαλου, του αναίσθητου, του αγενή ή του αγνώμονα, ακόμα και του τεμπέλη πάμπολλες φορές. Δηλαδή χαρακτηρισμών που τον αδικούν κατάφωρα.
«Συμπαθάτε με και πέστε μου ειλικρινά και με συνείδηση, ήμουν εγώ ο γάιδαρος, ήμουν ο μόνος όνος, σ’ αυτή την ιστορία;», ρωτάει ευλόγως ο συμπαθής πρωταγωνιστής στο φινάλε της παράστασης «Περί όνου σκιάς». Μετά βεβαιότητος του απαντάμε ότι ήταν ο μόνος αθώος, ανάξιοι και φταίχτες ήταν οι άνθρωποι. Η αβασάνιστη στοχοποίηση ενός «γαϊδάρου» ως αποδιοπομπαίου τράγου, που μπορεί να οριστεί και ως «κοινωνικός αυτοματισμός», είναι στοιχείο αδιάσπαστο του στρουθοκαμηλισμού των κοινωνιών και παραμένει διαχρονικά ένα εργαλείο χειραγώγησης από τις εκάστοτε ηγεσίες, τους αυτόκλητους σωτήρες και τους λοιπούς «ευαίσθητους κοινωνικούς φορείς».
Πολιτική σάτιρα
Το «Περί όνου σκιάς», που παρακολουθήσαμε στο θέατρο «Φάουστ», είναι μια έξυπνη και διαχρονική πολιτική σάτιρα που πραγματεύεται με καυστικό τρόπο θέματα όπως η δικαιοσύνη, ο πολιτικός και θρησκευτικός φανατισμός, η ιδιωτική οικονομία και η κοινωνική ανισότητα. Ο Ελβετός συγγραφέας Friedrich Durrenmatt εμπνεύστηκε το έργο του, που αρχικά το προόριζε για το ραδιόφωνο, από τον Γερμανό ελληνιστή συγγραφέα του 18ου αιώνα Christoph Martin Wieland και το μυθιστόρημά του «Η ιστορία των Αβδηριτών».
Η απαρχή της ιστορίας “περί όνου σκιάς” ανιχνεύεται σε πολλούς αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς και μνημονεύεται σε διάφορα έργα τους, περισσότερο σαν μια στερεότυπη παροιμία που αφορά σε κάτι που δεν έχει αξία για ν’ ασχολείται κανείς. Ο Wieland συνέταξε έργο περί της ιστορίας των Αβδήρων, όπου πραγματεύεται και το θέμα της “περί όνου σκιάς”, με πολύ καυστικό χιούμορ, προτείνοντάς το σαν “μια μικρή συμβολή στην ιστορία της ανθρώπινης νοημοσύνης”.
Η «περί όνου σκιάς» είναι μια φράση που λέγεται μέχρι τις μέρες μας, υποδηλώνοντας την αντισυμβατική συμπεριφορά κάποιου προκειμένου να επωφεληθεί ακόμα περισσότερο σε περιπτώσεις ιδίως άτυπων ενοχικών συναλλαγών για να ερμηνευθεί τελικά ως έκφραση της προπέτειας και του μεγέθους της ανοησίας. Επίσης η φράση υποδηλώνει την εντατική και ιδιαίτερη ενασχόληση με ένα θέμα το οποίο είναι ασήμαντο.
Ο Αριστοφάνης, ο Δημοσθένης και ο Πλάτων
Η φράση φαίνεται πως ήταν παροιμιώδης στους αρχαίους (= περί μικρότητος όλως ανωφελούς) και τη χρησιμοποιεί ο Αριστοφάνης στους «Σφήκες» του (191). «Βδελυκλέων: περὶ τοῦ μαχεῖ νῷν δῆτα; Φιλοκλέων: περὶ ὄνου σκιᾶς». Την αναφέρει δε και ο Πλάτων (Φαίδρος, 200C). Η έκφραση μάλλον προέρχεται από ένα περιστατικό με τον Αθηναίο μέγα ρήτορα Δημοσθένη. Αγορεύοντας κάποτε στους συνδημότες του για θέματα της πόλης, διαπίστωσε πως αυτοί δεν έδειχναν κανένα ενδιαφέρον να τον ακούσουν. Αυτός τότε, για να τους κεντρίσει την προσοχή, άρχισε να τους αφηγείται μια ιστορία μεταξύ ενός αγωγιάτη κι ενός ταξιδιώτη…
Αβδηριτισμός
Για τα Άβδηρα όμως, δεν είναι αυτή η μοναδική ιστορία, επειδή οι Αβδηρίτες διακρίνονταν για την αφροσύνη τους, γι’ αυτό και επικράτησε ο όρος «Αβδηριτισμός», που -σύμφωνα με τον Ηρόδοτο– είναι συνώνυμο της ανικανότητας στη διαχείριση των δημόσιων πραγμάτων, της ακρισίας, της κενοδοξίας, της ευήθειας, της επιπολαιότητας, της αφέλειας, της μωρίας και της ανόητης εν γένει συμπεριφοράς.
Τα αιώνια ανθρώπινα πρόσωπα
Στην εποχή μας, ο Ντίρενματ δανείστηκε το θέμα για τη συγγραφή του θεατρικού του έργου “Η δίκη περί όνου σκιάς”. Σ’ αυτό το έργο παρουσιάζονται γλαφυρά τα αιώνια ανθρώπινα πρόσωπα και πράγματα με την ιδιαίτερη χροιά της εποχής μας, όπως η τυφλή προσήλωση σε κόμματα και θρησκείες, η εξουσία του χρήματος και η ηθική κρίση.
Τα βασικά του αξιώματα είναι δύο: «Η βία είναι η αιτία του πολιτισμού» και «Σκοπός του πολιτισμού είναι το χρήμα». Μεταξύ ενός αναγκαστικού και ενός τελικού αιτίου ο άνθρωπος συνθλίβεται και οι πράξεις του υπακούουν σ’ έναν αυστηρό ντετερμινισμό. «Όλα τα γεγονότα είναι συνέπειες» – γεγονότα που έχουν προκύψει κατ’ ανάγκην από προηγούμενα γεγονότα, δημιουργώντας έτσι μια ισχυρή αλυσίδα αιτίων και αποτελεσμάτων. Ο άνθρωπος του Ντίρενματ ενέχει το σπέρμα της καταστροφής. Οι επιμέρους κινήσεις του είναι σπασμωδικές απόπειρες εξόδου από το δεδομένο αδιέξοδο.
Η αισθητική της κωμωδίας του Ντίρενματ συνδέεται άμεσα με τη μορφή του γκροτέσκο. Το γκροτέσκο αποτελεί μέσο αποστασιοποίησης από τα δρώμενα στη σκηνή, ενώ κάτω από το πρίσμα του συνδυάζονται συγχρόνως οι αντιφατικές καταστάσεις του κωμικού και του τραγικού στοιχείου, του αστείου και του τρομακτικού, με αποτέλεσμα το γέλιο να σβήνει στα χείλη του θεατή, ακόμα και πριν καν εκφραστεί.
Η υπόθεση
Η διαμάχη για τη σκιά ενός γαϊδάρου, γίνεται η αφορμή να εμπλακεί μία ολόκληρη πόλη σε εμφύλια σύγκρουση. Η υπόθεση του έργου διαδραματίζεται στα αρχαία Άβδηρα της Θράκης κατά την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου. Όλα ξεκινούν όταν ο οδοντογιατρός Στρουθίωνας νοικιάζει έναν γάιδαρο από τον αγωγιάτη Άνθρακα για μια ιατρική επίσκεψη σε γειτονική πόλη. Περπατώντας σε ένα άνυδρο και άδενδρο τοπίο θέλησε το μεσημέρι να ξεκουραστεί και κάθισε στη σκιά του ζώου. Ο Άνθρακας, όμως, τότε του ζητά επιπλέον αμοιβή για την παρασχεθείσα από τον όνο ευεργετική σκιά.
Ο ενοικιαστής αρνείται να πληρώσει και, στην προσπάθειά τους να βρει ο καθένας το δίκιο του, οδηγούνται σε δίκη, ενώ ο γάιδαρος κρατείται ως… πειστήριο. Οι δύο αντίδικοι κάνουν τα πάντα για να πάρουν με το μέρος τους τούς συμπολίτες τους και σύντομα όλη η πόλη συμπαρασύρεται στη διαμάχη για τη σκιά του συμπαθέστατου ζώου. Ο Άνθρακας από βίαιος μέθυσος γίνεται υπόδειγμα ηθικής συμπεριφοράς και αυτοανακηρύσσεται «ο λαός», ενώ οι θεσμοί γελοιοποιούνται: ιερείς προσπαθούν να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και τους δικαστές, δικηγόροι εκμεταλλεύονται την αναταραχή για να πλουτίσουν, ένας έμπορος όπλων προσπαθεί να επεκτείνει τις επιχειρήσεις του και ο λαός χωρίζεται σε δύο παρατάξεις, της Σκιάς και του Γαϊδάρου. Δηλαδή στους οπαδούς της σκιάς του όνου ως αυθύπαρκτου και αυτοτελούς πράγματος και τους «ονικούς», τους οπαδούς της έννοιας του όνου ως συνολικού και ενιαίου αντικειμένου στη συναλλαγή.
Λέγεται βέβαια από κάποια πηγή πως προτού λήξει η δίκη, τη λύση έδωσαν κάποιοι άγνωστοι, που εξόντωσαν τον ατυχή όνο και έτσι μη υπάρχοντος του πειστηρίου η υπόθεση ετέθη στο αρχείο. Η πληροφορία αυτή όμως ελέγχεται για την αληθοφάνειά της.
Τι σου είμαστε όμως εμείς οι Έλληνες! Από τα πανάρχαια χρόνια στα ίδια τριγυρνάμε! Για τη σκιά και τους καβγάδες καιροφυλαχτούμε! Έτσι, οι πονηροί πολιτικοί μάς ταΐζουν με ψευτοκαβγάδες και δρουν ανενόχλητοι. Χαμπάρι δεν παίρνουμε για τα σκληρά μέτρα και την αντιλαϊκή πολιτική που κάθε μέρα γίνεται πιο εξουθενωτική. Η προσοχή μας στρέφεται στα παράπλευρα επεισόδια και στους «καβγάδες»!
Μια πρόφαση
Ωστόσο, ο πρωταγωνιστής της ιστορίας είναι ένας συμπαθητικός γάιδαρος και πρόκειται για τη σκιά του, για την οποία οι άνθρωποι μάχονται, εξ ου και ο χαρακτηρισμός “Σκιαμαχίες”. Αλλά η αξία της σκιάς είναι μόνο μια πρόφαση, μια αφετηρία, μια μικρή αιτία για να καταλήξει σε σημαντικά γεγονότα, που τόσο συχνά συναντάμε τόσο στην καθημερινή ζωή, όσο και γενικά στην Ιστορία. Εύκολα μπορεί κανείς να παραλληλίσει τη διαμάχη ανάμεσα στην αρχαία Αθήνα και Σπάρτη με αυτήν των λεγόμενων σημερινών μεγάλων δυνάμεων, με τον ψυχρό πόλεμο, την άνοδο της τότε Μακεδονίας με αυτήν π.χ. της προπολεμικής Γερμανίας. Είναι επίσης εμφανής ο θρησκευτικός δογματισμός, καθώς και η πάλη των τάξεων και των οικονομικών συμφερόντων, χωρίς να ξεχνάμε και την οργανωμένη εγκληματικότητα, που πάντα εξάπτεται σε μια περίοδο κοινωνικής αστάθειας και αντιθέσεων. Έτσι, με το οδυνηρό τέλος αυτής της ιστορίας, επιτελείται τελικά η “Κάθαρση”.
Από μια ασήμαντη αφορμή συντελείται μια ολική καταστροφή. Μια πολύ επίκαιρη ιστορία γιατί πάντα ψάχνουμε εξιλαστήρια θύματα κι εμείς οι ίδιοι γινόμαστε εξιλαστήρια θύματα κάποιων άλλων. Το έργο μπορεί να διαβαστεί ως μια παραβολή για την εν γένει τυφλότητα των ανθρώπων, ειδικά την τυφλότητα και την εθελοτυφλία του σήμερα, δηλαδή την αδυναμία μας να δούμε την πραγματικότητα. Την επιλογή μας να μη βλέπουμε και να μην αναγνωρίζουμε κάτι που είναι προφανέστατα αρνητικό και καταστροφικό. Γιατί περιχαρακωνόμαστε στο δίκιο μας και είμαστε αδιάφοροι απέναντι στο δίκιο του άλλου χωρίς καμία διάθεση για ομόνοια και συμφιλίωση. Με αποτέλεσμα τη διαμάχη και τη διχόνοια, που βήμα βήμα οδηγεί στην ηθική κατάρρευση, τον παραλογισμό, τη βία και τον πόλεμο.
Ως εκ τούτου και μια ασήμαντη αφορμή, η διαμάχη για τη σκιά ενός γαϊδάρου, οδήγησε στην καταστροφή μιας ολόκληρης πόλης. Αυτή η ιστορία, όμως, θα μπορούσε να συμβαίνει σε οποιαδήποτε πόλη, οποιαδήποτε χρονική στιγμή.
Το θεατρικό του Ντίρενματ συνδυάζει στοιχεία παρμένα από δύο συγγραφείς τους οποίους χωρίζουν πολλοί αιώνες -τον Αριστοφάνη και τον Μπρεχτ. Πρόκειται για μια αλληγορία που στοχεύει στην αποκάλυψη των μηχανισμών της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Μια κοινωνία ανθεί όταν υπάρχει ειρήνη και ειρήνη υπάρχει μόνον όταν υπάρχει δικαιοσύνη. Κοινωνίες χωρίς δικαιοσύνη είναι σαθρές, καταδικασμένες να αφανιστούν ακόμα και για μια ασήμαντη αφορμή, όπως είναι η σκιά ενός γαϊδάρου. Κι έτσι οι αμετανόητοι πολίτες θα ζούμε αέναα στη σκιά της καταστροφής των Αβδήρων.
Η παράσταση
Το «Περί Όνου Σκιάς» (Σκιαμαχίες) παρουσιάστηκε σαν μια μεσαιωνική φάρσα, σαν τραγικοκωμωδία από λαϊκούς μίμους στις ανοιχτές αγορές του Μεσαίωνα. Σήμερα στον σύγχρονο και πλέον αδιέξοδο μεσαίωνα της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, μέσα στη μεγάλη κρίση που διαπλέουμε. Η σκηνοθεσία των Κώστα Καζανά, Σοφίας Παναηλίδου είχε διεισδυτική ειρωνεία, ευρηματικό σαρκασμό και υπερεκχειλίζουσα φαντασία. Οι δύο σκηνοθέτες έστησαν ένα τερπνά εφιαλτικό και έμμεσα άκρως διδακτικό σύμπαν.
Το παιχνίδι με τις σκιές παρέπεμπε αφενός στις «σκιαμαχίες» και αφετέρου το τεντωμένο άσπρο σεντόνι (μπερντές) στο ελληνικότατο και αρχαιότατο «θέατρο σκιών». Το εύρημα αυτό έδινε χάρη, φλέγμα και αινιγματικότητα στην παράσταση. Με τον ιδιαίτερο και επινοητικότατο φωτισμό (Γιώργος Αγιαννίτης) ο θεατής ξεχώριζε τα περιγράμματα των ηθοποιών και οι σκηνές αυτές σε καίρια σημεία της παράστασης πρόσφεραν την αίσθηση της ευλυγισίας, της λαϊκότητας και της ζωντάνιας.
Η μετάφραση του Γιάννη Γαζώνη ουσιαστική, τα σκηνικά αντικείμενα και τα καθημαγμένα ράκη – κοστούμια της Αγγελίνας Παγώνη εξαίσια. Η μουσική του Βαγγέλη Αυγέρη εντάχτηκε ως αναπόσπαστο στοιχείο της δραματουργίας. Η Μαργαρίτα Τρίκκα με τη διευρυμένη γνώση της πάνω στην κινησιολογία έχτισε την κίνηση με θεατρική ματιά και τη συνέδεσε με τις σκέψεις και τα συναισθήματα των χαρακτήρων. Θετική και η συμβολή της βοηθού σκηνοθέτη Ευάνθης Αθανασιάδη.
Η ομάδα των θαυμάσιων ηθοποιών έπαιξε χωρίς ρωγμές στο ύφος, χωρίς κενά, χωρίς παρεκκλίσεις από το σκεπτικό: αδρές γραμμές, ελεγχόμενο γκροτέσκο, ειρωνική υποδομή και τραγικό βάθος.
Η Νάντια Περιστεροπούλου ερμήνευσε τους ρόλους της επιδέξια, με το απαράμιλλο προσωπικό της ύφος, που συνίσταται από υποκριτική κομψότητα, σωματικότητα, φυσικότητα και αυτογνωσία. Ο Ερνέστος Βουτσίνος εμβάθυνε με ευχάριστο τρόπο, ο Τάσος Ράπτης έπαιξε με κατανόηση του ρόλου και ενσυνείδηση, ο Σταύρος Σιούλης είχε υπόγειο χιούμορ, ρυθμό και αμεσότητα, ο Τάσος Σωτηράκης έκρηξη, δυναμισμό και πάθος. Η σαρωτική Ευτυχία Φαναριώτη μας χάρισε στιγμές απίστευτης ετοιμότητας, θεατρικής νοημοσύνης, αντίληψης και θηλυκότητας.
Απολαύσαμε το «Περί όνου σκιάς» ως μια ρεαλιστική παράτα πραγματικής ζωής ιδωμένη μέσα από τα παραμορφωτικά κάτοπτρα που μας κληροδότησε ο 20ός αιώνας ως κανόνα βίου και τρόπο ηθικού προορισμού.
Ταυτότητα παράστασης
«Περί όνου σκιάς» του Φρίντριχ Ντίρενματ
Μετάφραση: Γιάννης Γαζώνης
Σκηνοθεσία: Κώστας Καζανάς, Σοφία Παναηλίδου
Βοηθός σκηνοθέτη: Ευάνθη Αθανασιάδη
Επιμέλεια Κίνησης: Μαργαρίτα Τρίκκα
Σκηνικά-Κοστούμια: Αγγελίνα Παγώνη
Μουσική: Βαγγέλης Αυγέρης
Σχεδιασμός Φωτισμών: Γιώργος Αγιαννίτης
Παίζουν: Ερνέστος Βουτσίνος, Νάντια Περιστεροπούλου, Τάσος Ράπτης, Σταύρος Σιούλης, Τάσος Σωτηράκης, Ευτυχία Φαναριώτη
* Παρουσιάστηκε στο θέατρο FAUST, Καλαμιώτου 11 και Αθηναΐδος 12
Τηλ.: 210 3234095
