Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Όταν ο Έσπερος έφερε το πρώτο απαλό σκοτάδι, όταν η ανθρώπινη σιγή έγινε σχεδόν απόλυτη, όταν το θλιμμένο λάλημα του γκιώνη αντήχησε στην καλοκαιρινή νύχτα, τότε δύο παιδικές φιγούρες μπήκαν στο ιερό άλσος αλλά και στη ζωή μας. Ήταν η μαγική αθωότητα, η εύθραυστη δύναμη του θεάτρου, ένα σπάνιο αλλά οικείο θαύμα. Ήταν οι δύο κόρες του Οιδίποδα και της Ιοκάστης, η Ισμήνη κι η Αντιγόνη. Μικρές ακόμη, χαίρονταν τη φύση. Ακούσαμε τις ανέμελες φωνούλες και το ασημένιο γέλιο τους. Φορώντας πάλλευκα φορέματα, είχαν την πλάτη τους στο μέλλον γυρισμένη, εκεί όπου οι θεοί γράφουν με σημάδια καθαρά τη μοίρα όλων των πλασμάτων και το πεπρωμένο.
Στην ορχήστρα της Επιδαύρου τοποθετημένη μια μεταλλική σήραγγα, ένας κύλινδρος που έμοιαζε απόρθητο πυρηνικό καταφύγιο με κλεισμένα εντός του απόρρητα μυστικά. Χάρη στις διάσπαρτες εγκοπές του, παρέσυρε τους ηθοποιούς στην κίνησή του ή το έσυραν οι ίδιοι, μπροστά και πίσω στο χώρο της ορχήστρας. Η κινούμενη σήραγγα λειτουργούσε ως οδοστρωτήρας που σαρώνει τον χρόνο και τις ζωές, ισοπεδώνει την πραγματικότητα, συντρίβει εξουσίες και δεδομένα για να καταλήξει σε μία τρομακτική απειλή για κάθε βεβαιότητα στη ζωή των Θηβαίων, στη ζωή όλων των ανθρώπων.
«Ο κόσμος είναι το θέατρο και τα ανθρώπινα πλάσματα είναι οι ηθοποιοί. Η Τύχη που διαφεντεύει τη Σκηνή επιλέγει τα κοστούμια. Και της ανθρώπινης ζωής οι θεατές είναι οι Ουρανοί και η Μοίρα», έγραφε ο Γάλλος ποιητής Pierre de Ronsard.
“Οιδίπους Τύραννος”: Μια ιστορία για την αρετή και την τιμή. Για την ψυχή ενός απελπισμένου ήρωα. Μια ιστορία για έναν ηγέτη, για έναν άνθρωπο αρκετά δυνατό ώστε να δεχθεί την τιμωρία για τις αμαρτίες του. Εξορία και φτώχεια έως το τέλος της ζωής του, η τιμωρία που επιβάλλει ο ίδιος στον εαυτό του για το έγκλημά του. Είναι σχεδόν απίθανο να βρεις τέτοια προσωπικότητα στις μέρες μας, που τα πάντα γίνονται ανεκτά. Τα πάντα εγκρίνονται και επιτρέπονται. Ο Σοφοκλής -μέσω του θεάτρου Βαχτάνγκοφ– στις 29 και 30 Ιουλίου 2016, ήρθε ξανά για να μας θυμίσει τις έννοιες της ηθικής αξίας και της υπόληψης. Ο Οιδίποδας είναι ένας Τιτάνας για τη δύναμη του χαρακτήρα του. Παρά την πτώση του, στέκει υψηλό αγωνιστικό παράδειγμα. Ο μεγάλος Λιθουανός δημιουργός Ρίμας Τούμινας με τον Οιδίποδα Τύραννο που παρουσίασε στην Επίδαυρο μας θύμισε τους ανθρώπους – τιτάνες που υπήρξαν κάποτε. Ακόμα και μέχρι τη γενιά των δικών μας γονιών υπήρχαν τιτάνες στον κόσμο. Υπήρχαν άνθρωποι που δεν δίσταζαν να κατηγορήσουν τους εαυτούς τους αν πίστευαν ότι αυτό ήταν δίκαιο. Η παράστασή του ήταν συγκλονιστική και μαγευτική. Όλα λειτούργησαν δημιουργικά, ο ρυθμός της, η διδασκαλία των ηθοποιών, η μουσική, οι μεγάλοι ρόλοι συναρπαστικοί, με μια εκπληκτική ευαισθησία και φαντασία. Μια παράσταση στο ύψος του θρυλικού θεάτρου Βαχτάνγκοφ.
Ο σκηνοθέτης Rimas Tuminas
Ο Rimas Tuminas γεννήθηκε στις 20 Ιανουαρίου 1952, στο Kelme της Λιθουανίας. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο της Ρωσίας το 1999. Από το 2007 είναι καλλιτεχνικός διευθυντής του μοσχοβίτικου θεάτρου Vakhtangov, το οποίο κατέχει ηγετική θέση μεταξύ των ρωσικών θεάτρων. Είναι ο άνθρωπος που καταχειροκροτήθηκε από το ελληνικό κοινό για τις παραστάσεις του «Μασκαράτα» και «Θείος Βάνιας» στο θέατρο “Μπάντμιντον”. Ιδρυτής του Θεάτρου Mάλι στο Βίλνιους, καλλιτεχνικός διευθυντής του Eβγκένι Βαχτάνγκοφ, θεάτρου που αποτελεί σημείο αναφοράς στην πολιτιστική ιστορία της Ρωσίας μετρώντας 95 χρόνια συνεχούς λειτουργίας από τότε που το ίδρυσε ο πρωτοπόρος σκηνοθέτης Ευγένιος Βαχτάνγκοφ. Το 1999 ο Τούμινας αποχώρησε από την Κρατική Ακαδημία Θεάτρου της Λιθουανίας έχοντας σκηνοθετήσει πάνω από 20 παραστάσεις σε θέατρα της πατρίδας του και του εξωτερικού. Υπό τη διεύθυνσή του το θέατρο Βαχτάνγκοφ εξελίχτηκε σε κορυφαίο θίασο της Μόσχας και ολόκληρης της Ρωσίας με παραστάσεις sold out στη Ρωσία και στο εξωτερικό.
Η προσέγγιση με το αρχαίο δράμα
Από τότε που ήταν φοιτητής του Ινστιτούτου Θεάτρου, ο σκηνοθέτης Ρίμας Τούμινας είχε ήδη γοητευτεί από το αρχαίο ελληνικό δράμα. Υπήρξε λάτρης, όπως εξομολογήθηκε στον Τύπο, της δραματικής δομής και της δύναμης των τραγωδιών. Ο καιρός πέρασε. Σταδιακά άρχισε να προσεγγίζει τις αρχαίες τραγωδίες, να γίνονται γι’ αυτόν πιο σαφείς, πιο ανθρώπινες, πιο μειλίχιες. Η προσωπική του αίσθηση, το ταλέντο του, η ενέργειά του επηρέασαν την περιήγησή του στο αρχαίο δράμα. Το μελέτησε, το κατανόησε και οι δεσμοί του μαζί του έγιναν πιο καθαροί. Απέκτησε εμπειρία σκηνοθεσίας σε έργα του αρχαίου δράματος. Σκηνοθέτησε τη «Λυσιστράτη» που παίχτηκε σε ανοιχτό θέατρο στο Ελνσίνκι και μια εκδοχή του «Οιδίποδα Τυράννου» σε κλειστό θέατρο. Εισηγητής του εγχειρήματος και συνδετικός κρίκος για το Φεστιβάλ Επιδαύρου υπήρξε ο Στάθης Λιβαθινός. Κι αυτά πρέπει να λέγονται και να γράφονται. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου αποφοίτησε από το Ρωσικό Ινστιτούτο Θεάτρου όπως και ο Τούμινας, έχει μια πολύ καλή γνώση της ρωσικής σκηνής και στην πραγματικότητα αυτό αποτέλεσε ένα ακόμα επιχείρημα για τη συνεργασία τους.
Το πεπρωμένο
Ο τωρινός «Οιδίποδας» του Ρίμας Τούμινας ήταν πειστικός, ουσιώδης, συναρπαστικός. Καθένας από εμάς έχει επηρεαστεί από το πεπρωμένο του. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε σκλάβοι του πεπρωμένου μας στη ζωή. Είναι ωραίο να ξέρουμε πως υπάρχουν άνθρωποι που τολμούν και πιστεύουν ότι μπορούν να αλλάξουν τη μοίρα τους. Αυτός είναι ο θεϊκός σπινθήρας.
Από την εποχή της ανάδυσής του από τις θρησκευτικές και άλλες θεατρόμορφες εκδηλώσεις από τις οποίες αντλεί την καταγωγή του, το θέατρο υπήρξε φορέας μετάδοσης και εκλαΐκευσης ιδεολογιών και απόψεων για τον κόσμο, οι οποίες διαμέσου της αισθητικής ηδονής της παράστασης γίνονται κτήμα του κοινού. Μια ιστορία σύγκρουσης της ανθρώπινης βούλησης με τη σκληρή μοίρα είναι η ιστορία του Οιδίποδα.
Η τραγωδία
Τα ανάκτορα της Θήβας έχουν γεμίσει από ικέτες που ζητούν από τον βασιλιά Οιδίποδα να βοηθήσει το λαό. Ο λοιμός, που αποδεκατίζει την πόλη, έχει ανησυχήσει και τον ίδιο το βασιλιά, που έχει ζητήσει χρησμό από το μαντείο των Δελφών. Ο χρησμός του Απόλλωνα προβλέπει πως η πόλη θα σωθεί μόλις βρεθεί ο υπαίτιος για το θάνατο του βασιλιά Λάιου και αποβληθεί από την πόλη. Ο Οιδίποδας ξεκινά την έρευνα, που όσο πιο βαθιά πηγαίνει τόσο πιο κοντά τον φέρνει στην αλήθεια. Ο ίδιος που έσωσε τη Θήβα από τη μάστιγα της Σφίγγας, ο ίδιος τώρα τη μολύνει με τις πράξεις του. Ένας παλιός χρησμός επαληθεύτηκε. Όσο κι αν προσπάθησε να αποφύγει το πεπρωμένο του, κάθε πράξη του τον οδήγησε προς αυτό. Τώρα, ο μόνος δρόμος που μένει είναι αυτός της εξορίας.
Η τιμωρία
Ο Οιδίπους ως τραγικός ήρωας είναι μοναδικός. Υφίσταται τα πλήγματα της μοίρας, χωρίς να έχει διαπράξει «αμπλακήματα», σφάλματα, για να υποστεί τις φρικτές συνέπειες. Δεν έχει παραβεί ή δεν τείνει να αθετήσει συνειδητά τους νόμους των θεών ή την ηθική. Η τιμωρία του για εγκλήματα που διέπραξε «εν αγνοία» προέρχεται από το σκοτεινό μέρος της μοίρας, από μηχανισμούς που η ανθρώπινη λογική αδυνατεί να συλλάβει, γιατί βρίσκονται πέρα από τη διανοητική εμβέλεια των θνητών. Αφορούν εκείνο το τμήμα της θεϊκής λογικής ή θείας πρόνοιας που δε θα μπορέσουμε ποτέ να προσεγγίσουμε και πολύ λιγότερο να κατανοήσουμε. Το μόνο ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι ο Οιδίπους συμβολίζει τον άνθρωπο ο οποίος τιμωρείται γιατί επιδιώκει να μάθει. Η γνώση πληρώνει, αλλά και πληρώνεται με φοβερό αντίτιμο. Ο ήρωας μαθαίνει ότι, έστω και ακούσια, είναι μέγας αμαρτωλός: πατροκτόνος και αιμομίκτης. Ο συμβολισμός γίνεται προφανής. Αν η γνώση που περιλαμβάνει την αυτογνωσία συνιστά κορυφαίο ιδεώδες, πρέπει ο άνθρωπος να το επιδιώκει, επειδή αυτό θα τον οδηγήσει στο επίπεδο των θεών. Κάτι παρόμοιο υπαινίσσονται τα πάθη και η αποθέωση στο τέλος της επόμενης χρονικά τραγωδίας, «Οιδίπους επί Κολωνώ», η οποία, ως θεατρική συνέχεια του «Τυράννου», ολοκληρώνει το μέγιστο αυτό μάθημα.
Πατέρας
Αυτό που αντλήσαμε από αυτή την παράσταση που ήταν διάχυτη από το πλούσιο συναίσθημα της πληθωρικής ρώσικης ψυχής είναι πως, ανεξάρτητα από τον χαρακτήρα του, τις περιστάσεις, τις συμπτώσεις, τη μοίρα, ο Οιδίποδας είναι ο πατέρας μας. Η γενιά αυτών των ανθρώπων έχει φύγει, μπορεί όμως να ζει μέσα μας σαν φάρος.
Η Ρωσία είναι μια χώρα με παλιά και πλούσια πνευματική παράδοση. Λένε ότι η ρώσικη ψυχή είναι μεγάλη σαν τις πεδιάδες και τις στέπες της χώρας. Οι αχανείς πεδιάδες και οι στέπες της Ρωσίας ανέκαθεν θεωρούνταν «βοτανικός κήπος» ανθρώπων με ισχυρά ψυχικά χαρίσματα. Η χώρα διαθέτει επίσης όλα τα χαρακτηριστικά μιας συνθετικής «μυστικιστικής μήτρας», που συσσωρεύει επιδράσεις κι ενέργειες απ’ όλα τα μέρη της Ευρασίας και στη συνέχεια τις ανασυνθέτει σε νέες μορφές. Το ρώσικο θέατρο, αντλώντας από αυτή την ενέργεια, κατάφερε να γίνει ένα αναπόσπαστο μέρος του παγκόσμιου πολιτισμού. Έφερε στη σκηνή την απλότητα, το ρεαλισμό, τις προοδευτικές ιδέες. Διαβάζουμε ότι στο πολιορκημένο Λένινγκραντ, στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, του οποίου μεγάλο μέρος του πληθυσμού πέθανε από την πείνα και τις επιδημίες στη διάρκεια της πολιορκίας, τα θέατρα και η όπερα λειτουργούσαν κανονικά με μεγάλη πληρότητα θεατών, παρόλο που οι παραστάσεις γίνονταν χωρίς θέρμανση και με ελάχιστα μέσα.
Σώμα και ψυχή
Η παράσταση δεν παρουσίασε μόνο πρόσωπα και γεγονότα, αλλά επίσης αναπαρέστησε τα φαινόμενα στην αλληλουχία τους, αποκάλυψε τις σχέσεις αιτιότητας ανάμεσά τους. Απέδωσε τη ζωντάνια της ανθρώπινης ψυχής. Έδειξε ότι τα στοιχεία που συνθέτουν την ανθρώπινη ψυχή και το ανθρώπινο σώμα είναι αδιαίρετα. Ότι η σχέση μεταξύ συναισθημάτων και κινήσεων είναι στενή. Ότι υπάρχει μόνο η αυθεντική και αναμφισβήτητη μέθοδος της φυσικότητας. Αποκάλυψε κρυφές πτυχές του σοφόκλειου έργου, χωρίς όμως να παραβιάσει το πνεύμα του συγγραφέα ούτε και να θυσιάσει την υποκριτική «αλήθεια» η συγκίνηση και ο ενθουσιασμός του ηθοποιού.
Ο «Οιδίπους Τύραννος» ένωσε Έλληνες και Ρώσους ηθοποιούς. Η παράσταση ήταν δίγλωσση. Μια υποσχόμενη συνάντηση, μια ενδιαφέρουσα περιπέτεια, ένα καλλιτεχνικό ρίσκο. Γιατί ένας από τους βασικούς προορισμούς του θεάτρου είναι να ανταποκρινόμαστε στις προκλήσεις και να παίρνουμε ρίσκα. Οι μελωδίες του συνθέτη Faustas Latenas συνδέθηκαν θαυμάσια με τον Χορό και με τη μουσική του Θοδωρή Αμπαζή.
Στο πλαίσιο της επιδίωξής του για συνεργασία τόσο με ελληνικούς όσο και διεθνείς θεατρικούς οργανισμούς, το Εθνικό Θέατρο συνέπραξε για πρώτη φορά με το φημισμένο Θέατρο Βαχτάνγκοφ παρουσιάζοντας το εμβληματικότερο ίσως δράμα της αρχαίας γραμματείας, που μιλά για τον αγώνα του ανθρώπου να αποφύγει το πεπρωμένο του. Επρόκειτο πραγματικά για μια σπουδαία συμπαραγωγή με Ρώσους και Έλληνες ηθοποιούς και τον Βίκτορα Ντομπρονράβοφ στον κεντρικό ρόλο. Η δραματουργική επεξεργασία ήταν της Έλσας Ανδριανού. Μία παράσταση, που, σίγουρα, επανέφερε στο προσκήνιο την έννοια του συνόλου.
“Συνομιλία”
Οι Ρώσοι δούλεψαν τα επεισόδια του έργου, τα διαλογικά μέρη και τους κομμούς στη γλώσσα τους, ενώ ο Χορός ερμήνευσε τις παρόδους και τα στάσιμα στα ελληνικά. Στη Ρωσία συνήθως δεν χρησιμοποιούν τον Χορό όταν ανεβάζουν αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Ως εκ τούτου προέκυψε μια διαφορετική “συνομιλία” με έμφαση στην ψυχολογική πλευρά της ιστορίας.
Ο Χορός της παράστασης απαρτιζόταν από έντεκα βαθύφωνους, βαρύτονους και τενόρους άνδρες ηθοποιούς, Έλληνες, οι οποίοι επελέγησαν έπειτα από ακροάσεις και εργάστηκαν πάνω στα χορικά σχεδόν τέσσερις μήνες. Συνδετικός κρίκος ο Θοδωρής Αμπαζής, ο οποίος ταξιδεύοντας στη Μόσχα παρουσίασε στον Ρίμας Τούμινας μια σειρά από «μουσικές παλέτες» και αποφάσισαν από κοινού το μουσικό ύφος που συμφωνούσε αρμονικότερα με τον σκηνοθετικό σχεδιασμό. Στην τραγωδία δόθηκε στο ρόλο του Χορού ιδιαίτερη σημασία, καθώς είναι εκείνοι που εξυψώνουν τον Οιδίποδα από τύραννο σε βασιλιά και πιστεύουν ότι σημαίνει την αλλαγή μιας εποχής. Αυτό σηματοδοτεί έναν πρωτοποριακό τρόπο σκέψης, όπου αμφισβητούνται οι μαντείες και οι θεϊκές παρεμβάσεις. Γι’ αυτό -όταν γκρεμίζεται αυτό το φιλοσοφικό οικοδόμημα- οι εκπρόσωποι της πόλης βρίσκονται σε απόγνωση.
Ο Χορός
Σε αναλογία με τη σύγχρονη εποχή, οι «γέροντες» του Χορού ήταν άνθρωποι που έχουν επωμιστεί το βάρος της κρίσης στην Ελλάδα. Άνθρωποι που έχασαν τις δουλειές τους στην κρίση και βρέθηκαν σε απόγνωση. Ως εκ τούτου προέκυψε μια συνθήκη ανοιχτή, ελεύθερη και δοτική. Με μια μουσική υπόκρουση στα επεισόδια πάλλουσα, γενναιόδωρη και μεγαλοπρεπή. Ο λόγος του Χορού ακούστηκε γυμνός και ολοκάθαρος. Η ελληνική γλώσσα, η γλώσσα των πολιτών, έφερε τη γυμνή αλήθεια της Ιστορίας.
Ένα απάνθισμα ηθοποιών αποτελούσε το Χορό. Τους αναφέρουμε όλους με αλφαβητική σειρά: Ilya Algaer, Παναγιώτης Αθανασόπουλος, Θανάσης Βλαβιανός, Γιώργος Γάλλος, Δημήτρης Γεωργιάδης, Κώστας Κοράκης, Δαυίδ Μαλτέζε, Λεονάρδος Heifetz-Μπατής, Σωκράτης Πατσίκας, Γιώργος Στάμος, Σπύρος Τσεκούρας. Φωνές εξαίσιες, σφυρηλατημένες έξοχα για αρχαίο θέατρο. Εμφανίστηκαν σαν συμπαγές σύνολο, σαν σώμα δράκου που έρπει. Απλοί άνθρωποι που έμοιαζαν με μυθικό ζώο το οποίο υποφέρει, εκλιπαρεί, ελπίζει, ηρωοποιεί, συνθλίβεται και διδάσκεται.
Οι ερμηνείες
Όλοι οι ρόλοι έβγαιναν από την παιδεία, το πάθος και την αφοσίωση των συντελεστών. Ο Victor Dobronravov ήταν μορφή. Απροσποίητος και συνάμα εμβληματικός, ένας βαθιά πληγωμένος και συναισθηματικός άνθρωπος. Πνευματικά ευαίσθητος και υποδειγματικά ανθρώπινος. Τρυφερός, πατρικός, συγκινητικός μέχρι δακρύων, στην ίδια ηλικία με τον Οιδίποδα, απέπνεε δέος και αίσθηση υγείας. Στην αρχή εμφανίζεται ως ο καλύτερος όλων· δοξασμένος βασιλιάς και λαμπρός άνθρωπος. Μέχρι να τελειώσει η τραγωδία, ανακαλύπτει και ο ίδιος πως είναι ο ειδεχθέστερος εγκληματίας και ο πιο δυστυχισμένος θνητός. Στο τέλος βιώνει στον ύψιστο βαθμό το βάρος της αυτοτιμωρίας. Πατέρας και ο ίδιος ο Victor Dobronravov (τα παιδάκια του έπαιζαν ανέριμνα στα παρασκήνια) μας έδωσε έναν Οιδίποδα σεβαστό, έναν Οιδίποδα ιδανικό.
H Liudmila Maksakova ήταν μια υπέροχη φιγούρα. Στοργική μητέρα, ευγενική σύζυγος, σπουδαία βασίλισσα και σοφή γυναίκα. Η αυτοτιμωρία της είναι ακόμα πιο σκληρή γιατί γνωρίζει πως η μόνη ενδεδειγμένη τιμωρία για τους τιτάνες είναι ο θάνατος. Έξοχη και συνταρακτική, εκλεπτυσμένη, όμορφη σαν περήφανη σημύδα, εκθαμβωτικού ταλέντου, μου θύμισε τις πονεμένες εκείνες Ρωσίδες αριστοκράτισσες που στην εφηβεία μου είχα γνωρίσει στον ελληνορωσικό οίκο ευγηρίας στην Αργυρούπολη. Τις γυναίκες εκείνες με τα εξαϋλωμένα χαρακτηριστικά, τα ουράνια μάτια, τα μακριά δάκτυλα κατέθεταν με αξιοπρέπεια το υστέρημά τους στους φιλανθρωπικούς εράνους.
Ο Κρέων (Eldar Tramov, διαβάζω στο πρόγραμμα) ήταν μια νότα αισιοδοξίας στο έργο. Μπορεί να ξένισε λίγο το ελληνικό κοινό αλλά η ερμηνεία του είχε βάση. Ο Κρέων πριν αναλάβει τα ηνία της εξουσίας ήταν ένας αργόσχολος κοσμικός, ένας άρχοντας χωρίς ευθύνες. Πολύ καλός ηθοποιός, με σχεδόν τσεχωφική ερμηνεία.
Με δυναμική, αποφασιστικότητα και εκφραστικότητα έπλασε τον Τειρεσία ο εξαιρετικός Evgeny Knyazev. Τυφλός αλλά με γνώση της αλήθειας, ενώ ο Οιδίπους δεν τη βλέπει και τυφλώνεται όταν του αποκαλυφθεί, ο Τειρεσίας αποτελεί την άλλη όψη του νομίσματος.
Την πολύπλευρη φύση της τραγικότητας υπογράμμισαν και οι άλλοι ηθοποιοί, που έπαιξαν με πεποίθηση με ικανότητα, με άψογη τεχνική. Οι Pavel Yudin, Ekaterina Simonova, Valery Ushakov, Vitalijs Semjonovs, Maxim Sevrinovskiy, Eldar Dzhanibekov, Artur Ivanov, Evgeny Kosyrev ήταν όλοι τους αξιοθαύμαστοι. Ακόμα και οι βουβοί ρόλοι. Άλλωστε στην κίνηση αναζητάμε το ανάλογο της αρμονίας και του νοήματος των λέξεων. Κάθε κίνηση εκπέμπει νόημα ακριβώς όπως μια λέξη. Ο στρατιώτης και ο μαύρος άγγελος είχαν έναν ακατανίκητο συμβολισμό που θύμιζε Αϊζενστάιν.
Η παράσταση έκλεισε με μια απίστευτου κάλλους σκηνή. Σαν σε όνειρο οι θυγατέρες (τις έπαιξαν οι νεαρές ηθοποιοί Αφροδίτη Αντωνάκη, Γεωργία Μητροπούλου) κινούν ξανά και ξανά τον κύλινδρο της μοίρας τους που τις απειλεί και κάθε φορά τρέχουν για να αποφύγουν τη σύνθλιψη σε μια προσπάθεια να αλλάξουν το αδυσώπητα προδιαγεγραμμένο μέλλον τους. Με τα ολόλευκα φορέματά τους να ανεμίζουν, τα χέρια τους διάπλατα ανοιχτά, θύμιζαν τρομαγμένα πουλιά. Ένα ασύγκριτο όραμα. Δεν επιζεί παρά το πνεύμα. Ο υπέροχος φωτισμός (φωτιστής ο Narek Tumanian) γλιστρά και αστραποβολεί. Οι δύο νεαρές υπάρξεις προσπαθούν να μη χαθούν στον ίλιγγο της Ιστορίας. Η δημιουργικότητα και η τέχνη συνδέουν την εκκωφαντικά συγκρουσιακή πραγματικότητα με το μύθο των εικόνων, των λέξεων, της νότας και του ασπρόμαυρου χρώματος. Και με τη μία και μοναδική τέχνη που ενώνει όλες τις τέχνες, το θέατρο.
Η γλώσσα
Επειδή κάποιοι θεατές δηλώνουν ότι τους ξενίζει το άκουσμα της ρωσικής γλώσσας στην Επίδαυρο, οφείλουμε να πούμε πως στο σύγχρονο θέατρο –και στο σύγχρονο κόσμο- παραστάσεις στις οποίες ακούγονται δύο διαφορετικές γλώσσες είναι συνήθεις. Στα κείμενα των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών επίσης υπάρχουν στοιχεία διγλωσσίας. Τα κομμάτια του Χορού των κλασικών τραγωδιών (Πάροδος και Στάσιμα) έχουν ίχνη της δωρικής διαλέκτου, ενώ οι διάλογοι έχουν στοιχεία της ιωνικής. Εδώ είχαμε μια ευτυχή συνάντηση ελληνικών και ρωσικών που έδεσε αρμονικότατα.
Η μεταμόρφωση του ήρωα
Το τραγικό ρίγος, το ιερό δέος, η μέγιστη σοφία του ανθρώπου που αποδεικνύει τον ηρωισμό του απέναντι στους θεούς, η καθαρότητα με την οποία παρουσιάστηκε η μεταμόρφωση του ήρωα, καθήλωσαν το κοινό.
Από όλες τις τραγωδίες ο Αριστοτέλης ξεχώριζε τον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή. Τον θεωρούσε υπόδειγμα δραματικής τέχνης και αριστούργημα πλοκής. Πλοκή δεν είναι το ξετύλιγμα ενός νήματος που οδηγεί συντριπτικά τους τραγικούς ήρωες από το σκοτάδι στο φως; Δεν είναι η λύση ενός αινίγματος; Αυτό το ξετύλιγμα του νήματος που είναι και ξετύλιγμα αινίγματος παρακολούθησαν επεισόδιο προς επεισόδιο, χορικό προς χορικό, από τα δικά τους μονοπάτια ο καθένας ο σκηνοθέτης Ρίμας Τούμινας, ο συνθέτης των χορικών Θοδωρής Αμπαζής, ο σκηνογράφος Adomas Jacovskis, ο ενδυματολόγος Maksim Obrezkov, ο συνθέτης Faustas Latenas, ο φωτιστής Narek Tumanian, η χορογράφος Andzelika Cholina, ο δραματολόγος – ακαδημαϊκός σύμβουλος Dmitry Trubothckin, στη μετάφραση χορικών από τα αρχαία στα νέα ελληνικά η Έλσα Ανδριανού, η Μελίνα Παιονίδου στη μουσική διδασκαλία και η βοηθός σκηνοθέτη Irina Gromova, ξεναγώντας τον θεατή στα μυστικά κατατόπια του έργου, που κατά παράδοξο τρόπο δεν οδηγούν σε κατανόηση των δρωμένων όσο σε αυτογνωσία.
* Ο Βαχτάνγκοφ (1883 – 1922) θεωρούσε το θίασο ως μια καλλιτεχνική κολεκτίβα, στην οποία πρέπει να προσέρχεται κανείς εγκαταλείποντας κάθε εγωισμό για χάρη του συνόλου. Απαιτούσε από τον ηθοποιό στη σχέση του με το θεατή να μην έχει ούτε ψευτομετριοφροσύνη ούτε επίδειξη του στυλ «είμαι ο υπηρέτης σας και είμαι υπερήφανος, απείρως υπερήφανος που είμαι ο υπηρέτης του Λαού». Ως προς τη σκηνοθεσία των έργων του υιοθέτησε πολλές από τις τάσεις του μοντερνισμού και της avant-guard. Ιστορική έμεινε η τελευταία του παράσταση πριν από το θάνατό του, το παραμύθι του Γκότσι «Τουραντώ», το οποίο ανέβασε με εξπρεσιονιστικό σκηνικό και κοστούμια σχεδιασμένα από τον Νιβίνσκι. Η έλλειψη μέσων οδήγησε σε μια ενδυματολογία παρδαλή, με ρούχα φτιαγμένα από πολύχρωμα κουρέλια, η δε υποκριτική συνδύαζε τη συναισθηματική αλήθεια του Στανισλάφσκι με τη τεχνική της commedia del’ arte, το στυλιζάρισμα στους χαρακτήρες και την ατμόσφαιρα του πανηγυριού. Ο Στανισλάβσκι έλεγε για τον Βαχτάνγκοφ: «Ξέρει να διδάσκει το σύστημά μου καλύτερα κι από μένα», αν και ο «μοναδικός διάδοχος», όπως τον αποκαλούσε, έκανε σημαντικά ανοίγματα στις θεωρίες του Μέγιερχολντ. Στο βιβλίο του, «Βαχτάνγκοφ, Μαθήματα σκηνοθεσίας και υποκριτικής», ο σκηνοθέτης Νικολάι Γκόρτσακοφ περιγράφει τα μαθήματα του δασκάλου του, Γεβγκένι Βαχτάνγκοφ, παρουσιάζει το ιστορικό επίπονων δοκιμών, που όμως δεν είναι διόλου δοκιμασίες, και ταυτόχρονα αποκαλύπτει τη φαντασιακή υπόσταση της διδασκαλίας του θεάτρου. «Αρχή της συλλογικότητας», που είναι «η βάση της θεατρικής τέχνης».
Το ιστορικό θέατρο γεννήθηκε το 1911, μέσα απ’ το βλέμμα και τη σκέψη ενός σκηνοθέτη και ηθοποιού, του Γιεβγκένι Βαχτάνγκοφ, ο οποίος υπήρξε εκλεκτός μαθητής του Στανισλάφσκι, αμφισβήτησε την παραδοσιακή αντίληψη για τη θεατρική πράξη και εισηγήθηκε τη δική του θεωρία, που εξέλιξε και ανανέωσε τις διδαχές του δασκάλου του. Ο Βαχτάνγκοφ, ιδρυτής και ψυχή του νέου θεάτρου, πέθανε το 1922 σε ηλικία μόλις 39 ετών, αφήνοντας πίσω του μια σπουδαία κληρονομιά και μια ήδη αναγνωρισμένη ομάδα ηθοποιών και συντελεστών, ενώ οι σημαντικότεροι Ρώσοι σκηνοθέτες (Meyerhold, Popov, Zavadsky και Akimov) έγιναν αναπόσπαστο μέρος του οράματός του. Ειδικά η ανορθόδοξη μετάφραση του “Άμλετ” από τον Akimov με τη μουσική του Shostakovich το 1932, ήταν αυτή που σύστησε σε όλον τον κόσμο το θέατρο Βαχτάνγκοφ και προκάλεσε τεράστια αίσθηση αλλά και θαυμασμό εντός και εκτός Ρωσίας. Τα υψηλά καλλιτεχνικά στάνταρ και το ανατρεπτικό βλέμμα, που οι δημιουργοί εισάγουν με κάθε τους παράσταση, καταφέρνουν και διατηρούν ως τις μέρες μας στη θέση του τον μεγαλύτερο, ίσως, θεατρικό μύθο της Ρωσίας.
Ο μύθος του Οιδίποδα
Ο Οιδίπους ή κατά τα νεοελληνικά Οιδίποδας ήταν το πιο τραγικό πρόσωπο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Ήταν γιος του βασιλιά της Θήβας Λάιου και της Ιοκάστης. Ο μύθος του είναι ο εξής:
Πριν από τη γέννηση του Οιδίποδα ο βασιλιάς της Θήβας Λάιος, αποφάσισε να μάθει το πεπρωμένο του σχετικά με την απόκτηση διαδόχου, επειδή η γυναίκα του, η Ιοκάστη ή Επικάστη, δεν είχε κυοφορήσει ποτέ, παρά τις πολύχρονες προσπάθειες. Ο λοξίας Απόλλωνας του διεμήνυσε, μέσω της Πυθίας, πως θα αποκτούσε γιο και πως αυτός μάλιστα θα τον σκότωνε.
Πρέπει να ειπωθεί πως ήταν από τους σπάνιους χρησμούς που ήταν τόσο ξεκάθαροι ως προς το περιεχόμενό τους. Επίσης πρέπει να επισημανθεί πως ο Λάιος είχε προκαλέσει την ύβρη των θεών για τη σχέση που σύναψε με άλλον άντρα, τον γιο του Πέλοπα, βασιλιά της Ηλείας, τον Χρύσιππο. Η αυτοκτονία του Χρυσίππου στη Θήβα, όπου τον είχε απαγάγει ο Λάιος, προκάλεσε το μένος του Πέλοπα, ο οποίος καταράστηκε τον βασιλιά της Θήβας να μην αποκτήσει γιο και αν κάνει να πεθάνει από το χέρι του. Οι θεοί συμφώνησαν, κατά άλλους η Ήρα, αφού η ενέργειά του αποτέλεσε ύβρη προς τους Νόμους.
Ο Λάιος, έχοντας γνώση το χρησμοδότημα, μετά τη γέννηση του πρωτότοκου, έδεσε τον Οιδίποδα από τα πόδια [εξ ου και το όνομα Οιδίπους (οίδημα(=πρήξιμο) + πους(=πόδι)] και τον έδωσε σ΄έναν δούλο, τον οποίο διέταξε να τον αφήσει έκθετο στον Κιθαιρώνα. Με αυτόν τον τρόπο εναπόθετε την τύχη του βρέφους στα χέρια των Θεών ή της Τύχης, όπως αναφωνεί στην τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή, ο ίδιος ο ήρωας. Ένας βοσκός όμως βρήκε το παιδί και το παρέδωσε στη γυναίκα του βασιλιά της Κορίνθου, Πόλυβου, τη Μερόπη. Αυτοί, μην έχοντας παιδιά, τον δέχτηκαν σαν «θείο δώρο». Έτσι ο Οιδίποδας ζει και μεγαλώνει στα παλάτια της Κορίνθου, στην πόλη Τενέα, ως γνήσιος και νόμιμος κληρονόμος του θρόνου.
Μια μέρα όμως κάποιος τον αποκάλεσε «νόθο». Θέλοντας να μάθει το αληθές του λόγου, επειδή επικράτησε «σιγή ιχθύος» στο παλάτι για το θέμα, αποφασίζει να πάει στην Πυθία. Εκεί η ιέρεια του Απόλλωνα, με ξεκάθαρο χρησμό τον διώχνει από τον ιερό χώρο της επειδή θα φανεί ομόκλινος του πατρός και πατροκτόνος, αιμομίκτης και σύζυγος της μητέρας του, καθώς και ότι αυτός και τα παιδιά του θα είναι αιτία πολλών κακών. Ήταν τέτοια η ένταση του γεγονότος, ώστε ο Οιδίποδας, ξεχνώντας τους λόγους προσέλευσής του στην Πυθία, αποφασίζει να μη γυρίσει στη θεωρούμενη κατ’ αυτόν πατρίδα του, την Κόρινθο, για να μην προκαλέσει δεινά στους πραγματικά θετούς του γονείς.
Κατά την περιπλάνησή του στον ελλαδικό χώρο, κατευθύνθηκε προς τη Θήβα. Σ’ ένα σταυροδρόμι της, το τρίστρατο με το όνομα «Σχιστή οδός», συναντά μια άμαξα και ύστερα από μια έντονη λογομαχία σκοτώνει τον κάτοχο της άμαξας και τους συνοδούς – δούλους του, εκτός από έναν. Όπως αποδεικνύεται αργότερα, με μαρτυρία του σωθέντα δούλου, ο Οιδίποδας σκότωσε τον πατέρα του Λάιο, ο οποίος κατευθυνόνταν προς την Πυθία για να μάθει τι απέγινε το παιδί του.
Ο Οιδίποδας πλησιάζοντας στη Θήβα συνάντησε τη Σφίγγα. Η Σφίγγα σκότωνε κάθε διαβάτη που τη συναντούσε, επειδή δεν απαντούσε στο γρίφο της. Ρωτώντας τον Οιδίποδα «Ποιο ον το πρωί στέκεται στα τέσσερα, το μεσημέρι στα δύο και το βράδυ στα τρία», έλαβε ως απάντηση «Ο Άνθρωπος είναι εκείνο τον ον, που το ξημέρωμα της ζωής του κινείται στα τέσσερα, το βράδυ της ζωής του στα τρία, με τη βοήθεια του μπαστουνιού, ενώ στο μεσοδιάστημα (μεσημέρι) της ζωής κινείται με σιγουριά στα δύο». Μετά τη λύση του γρίφου η Σφίγγα έπεσε στον γκρεμό και σκοτώθηκε (ή κατά άλλους ο Οιδίποδας της επιτέθηκε όταν ήταν ξαφνιασμένη από τη λύση του γρίφου και τη σκότωσε). Ο Οιδίποδας αναγορεύτηκε βασιλιάς της Θήβας, από τον προσωρινό βασιλιά της πόλης Κρέοντα, και σύζυγος της Ιοκάστης (αδελφή του Κρέοντα), χήρας του Λάιου και μητέρας του Οιδίποδα.
Με την Ιοκάστη απέκτησε τέσσερα παιδιά, τους Πολυνείκη και Ετεοκλή και τις Αντιγόνη και Ισμήνη, που ήταν παράλληλα και αδέλφια του. Έτσι ολοκληρώθηκε το περιεχόμενο του χρησμού που έδωσε η Πυθία στον Λάιο πρώτα και στον Οιδίποδα αργότερα. Υπάρχει άλλη μαρτυρία, κατά την οποία η Ιοκάστη έμαθε πως παντρεύτηκε τον γιο της και αυτοκτόνησε. Ο Οιδίποδας ξαναπαντρεύτηκε και με τη νέα σύζυγό του, την Ευρυγανεία, απέκτησε τα τέσσερα παιδιά.
Εξαιτίας του λιμού που μάστιζε τη Θήβα, για εφτά χρόνια (όσα και τα χρόνια εξουσίας του Οιδίποδα), χρησμός από τον μάντη Τειρεσία, υπέδειξε πως η αιτία του κακού είναι ο φονιάς του Λάιου.
Στην τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος» εκτυλίσσεται η αποκάλυψη του φονιά, που είχε ως αποτέλεσμα την αυτοτύφλωση του Οιδίποδα και την αυτοκτονία της Ιοκάστης (κρεμάστηκε). Στην τραγωδία του Σοφοκλή, «Οιδίπους επί Κολωνώ», μαθαίνουμε πως ο Οιδίποδας, για άλλη μια φορά, περιπλανήθηκε στον ελλαδικό χώρο, με συνοδό την κόρη του Ισμήνη ή, κατά άλλους, την Αντιγόνη. Κατέληξε στην Αθήνα, όπου ο βασιλιάς της, ο Θησέας, τον δέχτηκε και μεσολάβησε για τη συμφιλίωσή του με τους θεούς και τον λυτρωτικό του θάνατο. Στην τραγωδία «Επτά επί Θήβας», του Αισχύλου, μαθαίνουμε για την τύχη του Πολυνείκη, του Ετεοκλή και του Κρέοντα. Ενώ, τέλος, στην τραγωδία «Αντιγόνη», την κορωνίδα των τραγωδιών, μαθαίνουμε για την τύχη της ομώνυμης ηρωίδας.
Ο μύθος του Οιδίποδα εντάσσεται στο πλαίσιο του «Θηβαϊκού Κύκλου».
Οιδίπους Τύραννος – Ταυτότητα παράστασης
Σκηνοθέτης: Rimas Tuminas
Σκηνογράφος: Adomas Jacovskis
Ενδυματολόγος: Maksim Obrezkov
Συνθέτης: Faustas Latenas
Σύνθετης χορικών: Θοδωρής Αμπαζής
Φωτιστής: Narek Tumanian
Χορογράφος: Andzelika Cholina
Δραματολόγος / ακαδημαϊκός σύμβουλος: Dmitry Trubothckin
Μετάφραση χορικών από τα αρχαία στα νέα ελληνικά: Έλσα Ανδριανού
Μουσική διδασκαλία Χορικών: Μελίνα Παιονίδου
Βοηθός σκηνοθέτη: Irina Gromova
Διανομή
Evgeny Knyazev, Liudmila Maksakova, Pavel Yudin, Victor Dobronravov, Ekaterina Simonova, Valery Ushakov, Vitalijs Semjonovs, Maxim Sevrinovskiy, Eldar Dzhanibekov, Artur Ivanov, Evgeny Kosyrev
Χορός
Ilya Algaer, Παναγιώτης Αθανασόπουλος, Θανάσης Βλαβιανός, Γιώργος Γάλλος, Δημήτρης Γεωργιάδης, Κώστας Κοράκης, Δαυίδ Μαλτέζε, Λεονάρδος Heifetz-Μπατής, Σωκράτης Πατσίκας, Γιώργος Στάμος, Σπύρος Τσεκούρας
Παιδιά: Αφροδίτη Αντωνάκη, Γεωργία Μητροπούλου
* Φωτογραφίες παράστασης: Sasha Torgushnikova, Πάτροκλος Σκαφιδάς
* Ο “Οιδίπους Τύραννος” του Σοφοκλή παρουσιάστηκε στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου στις 29-30 Ιουλίου 2016.
* Η συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου θα ανέβει επίσης στο Ηρώδειο την Πέμπτη 22 Σεπτεμβρίου 2016 και θα ταξιδέψει και στη Μόσχα, με την υποστήριξη χορηγών, τον προσεχή Σεπτέμβριο.
* Δίγλωσση παράσταση στα ρωσικά και στα ελληνικά. Με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους.
