22.7 C
Athens
Παρασκευή 29 Μαρτίου 2024

«Αι Ειδοί του Μαρτίου». Σχεδόν όλα μαζί με Σαίξπηρ, Ιούλιο Καίσαρα, Τζoρτζ Κλούνεϊ και Κ. Π. Καβάφη…

Επιμέλεια: Ειρήνη Αϊβαλιώτου

 

Ο οιωνοσκόπος Σπουρίννας είχε πει στον Καίσαρα να φυλάγεται από τις Ειδούς του Μαρτίου. Το βράδυ της 14ης, σε συγκέντρωση φίλων στο σπίτι του, η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από το ποιος θάνατος είναι ο καλύτερος. «Ο απροσδόκητος», ήταν η γνώμη του Καίσαρα. Το πρωί της 15ης Μαρτίου, η Καλπουρνία τον παρακάλεσε να μην πάει στη Σύγκλητο εκείνη την ημέρα γιατί είχε δει στον ύπνο της ότι τον κρατούσε στην αγκαλιά της σφαγμένο. Καθώς κοιμόταν, λένε, ο Καίσαρ, δίπλα στη γυναίκα του, όπως ακριβώς συνήθιζε, κι ήταν ανοιχτές όλες οι πόρτες και τα παράθυρα του δωματίου, επειδή ταράχτηκε από κάποιον χτύπο και το φως του φεγγαριού που έλαμπε, άκουσε την Καλπουρνία, η οποία κοιμόταν βαθιά, να λέει ακατανόητα λόγια και να βγάζει άναρθρους στεναγμούς. Και φαινόταν σαν να τον έκλαιγε κρατώντας τον σφαγμένο στην αγκαλιά της.

 

The Ides of March by Sir Edward John Poynter, 1883

 

Άλλοι πάλι λένε πως δεν ήταν αυτό το όραμα της γυναίκας του. Στο σπίτι του Καίσαρα υπήρχε ένα αέτωμα στην κορυφή, το οποίο, όπως διηγείται ο Λίβιος, είχε μπει ως στόλισμα και διακριτικό με απόφαση της βουλής. Τούτο είδε η Καλπουρνία στον ύπνο της πως έσπασε, και γι’ αυτό αναστέναζε και δάκρυζε. Και μόλις ξημέρωσε, παρακάλεσε τον Καίσαρα αν ήταν δυνατόν να μη βγει έξω, αλλά να αναβάλει τη σύγκλητο. Κι αν νοιάζεται έστω και λίγο για τα όνειρά της, να ενδιαφερθεί σχετικά με το μέλλον με θυσίες και κάποια άλλη μαντική. Και όπως φαίνεται είχε κι εκείνος κάποια υποψία και φόβο. Γιατί ενώ πιο πριν θα μπορούσε να κατηγορήσει για δεισιδαιμονία και γυναικείες προκαταλήψεις την Καλπουρνία, την ημέρα εκείνη την αντιλήφθηκε πολύ συγχυσμένη. Κι επειδή και οι μάντεις, οι οποίοι έκαναν πολλές θυσίες, του είπαν ότι τα σφάγια ήταν απαισιόδοξα, έστειλε τον Αντώνιο να διαλύσει τη σύγκλητο.
Αλλά ο εκ των συνωμοτών Δέκιμος Βρούτος περιγέλασε γυναίκες και ιερείς κι έπεισε τον Καίσαρα να μεταβεί τη Σύγκλητο, έστω για ν’ αναβάλει τη συνεδρίαση.

Ενώ προχωρούσαν, είδε ο Καίσαρ τον οιωνοσκόπο και τον ειρωνεύτηκε: «Οι Ειδοί του Μαρτίου ήρθαν». Ο Σπουρίννας απάντησε: «Ναι, ήρθαν, αλλά δεν πέρασαν». Στην πορεία τους το πλήθος που συνωστιζόταν γύρω από τον Καίσαρα ήταν μεγάλο. Πολλοί του έδιναν αιτήσεις και αναφορές που ύστερα τις παραλάμβαναν οι ακόλουθοί του. Ο Έλληνας σοφιστής Αρτεμίδωρος ο Κνίδιος, που είχε σχέσεις με ανθρώπους του περιβάλλοντος του Βρούτου και είχε μάθει για τη συνωμοσία, πλησίασε πολύ κοντά και του έδωσε ένα σημείωμα λέγοντας: «Διάβασέ το αυτό, Καίσαρ, ο ίδιος και γρήγορα. Λέει για σπουδαία πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν». Ο Καίσαρ προσπάθησε να το διαβάσει αλλά οι εκδηλώσεις του πλήθους ήταν τόσες που δεν μπόρεσε. Μπήκε στη Σύγκλητο κρατώντας το σημείωμα ενώ ο Δέκιμος Βρούτος συγκράτησε τον Μάρκο Αντώνιο στην είσοδο σε μια παρατεινόμενη συζήτηση για σοβαρό, δήθεν, θέμα.

 

Karl Theodor von Piloty, The Murder of Caesar, 1865

 

Όταν ο Καίσαρ κάθισε στο έδρανό του, οι συνωμότες τον περικύκλωσαν προφασιζόμενοι ικεσίες για την ανάκληση του εξόριστου αδελφού του Τίλλιου Κίμβρου. Ο Καίσαρ αρνούνταν σε έντονο ύφος και τότε ο Κίμβρος του τράβηξε προς τα κάτω την τήβεννο. Ήταν το σύνθημα. Πρώτος ένας από τους Κάσκες τον κτύπησε στον αυχένα αλλά η πληγή δεν ήταν σοβαρή. Ο Καίσαρ προσπάθησε ν’ αντισταθεί αλλά όπου κι αν στρεφόταν έβλεπε τα γυμνά σπαθιά των συνωμοτών, ενώ οι άλλοι συγκλητικοί παρακολουθούσαν με βουβή φρίκη. Τον χτύπησαν όλοι για να έχουν όλοι συμμετοχή στον φόνο, κι όταν είδε και τον Βρούτο να ορμά εναντίον του είπε στα Ελληνικά «Και συ, τέκνον;» και σκέπασε το κεφάλι του με την τήβεννο. Δέχτηκε είκοσι τρία χτυπήματα και κατέρρευσε στη βάση του αγάλματος του Πομπήιου.

 

Στη βασική φωτογραφία: The Ides of March, Andrew Wyeth, 1974 (1917-2009)

 

***

 

Οι ειδοί

 

Αι ειδοί (από τα Λατινικά: idus: ήμισυ, δηλαδή η μέρα που διαιρεί το μήνα σε δύο, σχεδόν, ίσα μέρη).
Ο όρος «ειδοί» (έχει μόνο αιτ.: «τις ειδούς») δεν προσδιόριζε μόνο τον Μάρτιο, αλλά τη 15η ημέρα του Μαΐου, Ιουλίου, Οκτωβρίου και τη 13η μέρα των άλλων μηνών, πάντα κατά το ρωμαϊκό ημερολόγιο.
Οι Ειδοί του Μαρτίου, στα Λατινικά Idus Martii ή Idus Martiae, ήταν αργία για τους Ρωμαίους αφιερωμένη στο θεό Άρη και γι’ αυτό εκείνη την ημέρα τελούνταν στρατιωτικές παρελάσεις. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ίδια η λέξη «Μάρτιος» σημαίνει «Άρης» (< λατ. Mars, –tis). Η φράση «Αι ειδοί του Μαρτίου» χρησιμοποιείται και για να προσδιορίσει την «αποφράδα ημέρα».

Απ’ τους ειδούς του Μαρτίου, στους ειδούς του Μαΐου κι από δανεισμό σε δανεισμό, η φράση έφτασε έως τις ελληνικές καλένδες…
Με τη διαφορά ότι οι αρχαίες ειδοί, που είναι λέξη του ρωμαϊκού ημερολογίου, είναι γένους θηλυκού. Στα λατινικά ήτανε idus, στον ενικό, λέξη ετρουσκική λέει μια πηγή, οσκική λέει το ετυμολογικό των Ερνού Μεγιέ (και έλεγε ο Βάρρωνας).
Η λέξη πέρασε στα ελληνικά από τον Πλούταρχο και άλλους αρχαίους συγγραφείς που γράψαν για τη Ρώμη, αλλά έμεινε πάντα ξένο σώμα -φυσικά δεν έχει καμιά σχέση με τη λέξη είδος.

 

Ιδού και το θαυμάσιο απόσπασμα από τον Πλούταρχο

 

Οι φημισμένες ειδοί του Μαρτίου

 

Οι πιο φημισμένες ειδοί, παγκοσμίως, είναι αυτές του Μαρτίου. Συγκεκριμένα, με τον όρο “αι ειδοί του Μαρτίου” προσδιορίζουμε την 15η Μαρτίου. Οι ειδοί του Μαρτίου έμειναν στην παγκόσμια Ιστορία, γιατί εκείνη ακριβώς την ημέρα δολοφονήθηκε ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρ (15 Μαρτίου 44 π.Χ.) από τον Γάιο Κάσσιο Λογγίνο και τον Μάρκο Ιούνιο Βρούτο (κατά ορισμένους, ίσως, ήταν νόθος γιος του) και γι’ αυτό ο Καίσαρας αναφώνησε τη γνωστή φράση “Και συ τέκνον, Βρούτε;”.
Από τα έργα του τα μόνα που έφτασαν στις ημέρες μας είναι το Ιουλιανό Ημερολόγιο καθώς και η ονοματοδοσία του στον μήνα Ιούλιο. Η τεράστια αυτοκρατορία, που δημιούργησε, είχε την τύχη όλων των άλλων αυτοκρατοριών. Το αποκορύφωμα της ματαιοδοξίας είναι ότι το έτος του θανάτου του (44 π.Χ.) η σύγκλητος τον είχε ανακηρύξει ισόβιο δικτάτορα.

 

 

Ο Τζορτζ Κλούνεϊ

 

Τα τελευταία χρόνια η φράση «Αι Ειδοί του Μαρτίου» (The Ides οf March, 2011) ακούγεται συχνά επειδή έτσι τιτλοφορείται η ταινία του George Clooney (σκηνοθετεί και πρωταγωνιστεί ο ίδιος), η οποία βασίζεται στο διακεκριμένο έργο του Beau Willimon με τίτλο «Farragut North».

Παρόλο που το θεατρικό αντλεί έμπνευση από την καμπάνια του υποψήφιου εν έτει 2004 Δημοκρατικού, του Howard Dean, πολλοί είναι εκείνοι που είδαν στο χαρακτήρα του Clooney να καθρεφτίζεται ο Πρόεδρος Obama, ο οποίος κατά πολλούς έχει προδώσει τις προσδοκίες που γέννησε η εμφάνισή του στο πολιτικό προσκήνιο. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής, ωστόσο, απέρριψε στο Φεστιβάλ Βενετίας κάθε άμεση συσχέτιση με αληθινά πρόσωπα.

Ο κυβερνήτης Michael Morris (George Clooney), φαντάζει το μεγάλο φαβορί, όχι μόνο για το χρίσμα των Δημοκρατικών αλλά για να μπει ακάθεκτος στο Λευκό Οίκο. Αντιτίθεται ανοικτά στους πολέμους σε Ιράκ και Αφγανιστάν, είναι κατά της θανατικής ποινής, επιδιώκει κλείσιμο της ψαλίδας πλούσιων-φτωχών, υπόσχεται άμεση απεξάρτηση της αμερικανικής οικονομίας από το πετρέλαιο και στροφή σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας, είναι υπέρ των αμβλώσεων κ.τ.λ. Τα επικείμενα προκριματικά του Ohio δεν αναμένεται να αποτελέσουν εμπόδιο. Στο πλευρό του άλλωστε έχει τους καλύτερους, τον διευθυντή της προεκλογικής καμπάνιας, Paul Zara (Philip Seymour Hoffman), καθώς και τον πολλά υποσχόμενο και ιδεαλιστή Stephen Myers (Ryan Gosling). Οι ισορροπίες όμως απειλούνται όταν ο Tom Duffy (Paul Giamatti), διευθυντής της προεκλογικής εκστρατείας του έτερου υποψηφίου Δημοκρατικού, προσεγγίζει τον Myers προτείνοντάς του να αλλάξει στρατόπεδο, τη στιγμή που ένα πολιτικό σκάνδαλο απειλεί να ανακόψει την προέλαση του Morris προς τον προεδρικό θώκο.

 

Ο Καβάφης

 

Πάντως, ο Κ. Π. Καβάφης, εκατό χρόνια πριν από την ταινία, το 1911, ήταν πιο σύντομος και σίγουρα πιο περιεκτικός, αν και δεν είχε την επιτυχία του Κλούνεϊ.

Ο Καβάφης αποδίδει τη σκηνή και τη δική του αγωνία στο ομώνυμο ποίημα.
O Καίσαρας βάδισε απτόητος προς το πεπρωμένο του, οι προειδοποιήσεις ήταν για τους υπόλοιπους, όχι για αυτόν.

 

Μάρτιαι Ειδοί. Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1911)

 

Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.
Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις
αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις
να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,
τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.
Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια·
έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,
τότε κυρίως πρόσεξε σαν βγεις στον δρόμον έξω,
εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,
αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο
κανένας Αρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,
και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,
είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»,
μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις τους διαφόρους
που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις
(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη
κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα γνωρίσεις
τα σοβαρά γραφόμενα του Αρτεμιδώρου.

(Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

 

Η συμβουλή

 

Ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης

Ο Καβάφης επιλέγει το συγκεκριμένο συμβάν με τον Αρτεμίδωρο για να παρουσιάσει τη στάση του Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος έχοντας παρασυρθεί από την υπεροψία της αποθέωσης που του προσέφερε ο ρωμαϊκός λαός, δε δίνει σημασία σ’ εκείνους που επιχειρούν να τον προφυλάξουν. Ο Καίσαρας μέσα στο γενικότερο ενθουσιασμό της καταξίωσής του, θεωρεί εαυτόν υπεράνω κινδύνου και φόβου, γεγονός που δεν του επιτρέπει να λάβει επαρκώς υπόψη του τις προειδοποιήσεις που του γίνονται. Η υπεροψία κι η μέθη της απόλυτης εξουσίας υπονομεύουν τη δυνατότητα του Καίσαρα ν’ αντιληφθεί τον κίνδυνο που τον απειλεί.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αξιοποιεί την ιστορία του Ιούλιου Καίσαρα ως παράδειγμα για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η εμμονική προσήλωση στο κυνήγι της εξουσίας και της δόξας. Οι υπέρμετρες φιλοδοξίες, άλλωστε, κι η αγάπη για τα μεγαλεία αποτελούν στοιχεία που συναντώνται διαχρονικά στους ανθρώπους, γεγονός που προσδίδει καθολικότητα στον προβληματισμό του ποιητή.

Οι άνθρωποι θα πρέπει να φοβούνται τα μεγαλεία∙ υπόδειξη που απευθύνεται προς την ίδια την ψυχή από τον ποιητή, μιας και η επιθυμία για προσωπική ανάδειξη είναι πολλές φορές μια εσώτατη ανάγκη του ατόμου. Μια ανάγκη, ωστόσο, που ενέχει πολλούς κινδύνους, υπό την έννοια πως ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να επιτύχει την αναγνώριση και την καταξίωση που τόσο επιθυμεί, φτάνει στο σημείο να θυσιάσει την ακεραιότητα και την ηθική αξία της προσωπικότητάς του. Προκειμένου να αποκτήσει εξουσία και να υπερισχύσει των άλλων ανθρώπων, καταφεύγει κάποτε σε πράξεις ακραίας βίας ή ανηθικότητας, υπονομεύοντας έτσι δραστικά την ανθρωπιά και τον αυτοσεβασμό του.
Ενώ, ακόμη κι αν δε λάβουμε υπόψη το προσωπικό αυτό κόστος, η διεκδίκηση των φιλοδοξιών φέρνει τον άνθρωπο αντιμέτωπο μ’ έναν ιδιαίτερα επικίνδυνο αντίπαλο∙ τον φέρνει αντιμέτωπο με τους άλλους ανθρώπους.
Ο ποιητής γνωρίζει καλά πως όσο περισσότερο επιτυγχάνει κάποιος την εκπλήρωση των φιλοδοξιών του, τόσο περισσότερους εχθρούς αποκτά, τόσο πιο μισητός γίνεται. Γι’ αυτό και συμβουλεύει την ψυχή, αν δεν μπορεί να υπερνικήσει την επιθυμία της να εκπληρώσει τις φιλοδοξίες της, τουλάχιστον να τις διεκδικεί με δισταγμό και με κάθε δυνατή προφύλαξη. Κάθε νέα επιτυχία του ατόμου, κάθε βήμα προς την καταξίωση, υποδαυλίζει ολοένα και περισσότερο τον φθόνο των άλλων ανθρώπων και ενισχύει το μίσος τους. Άλλωστε, η ανάδειξη του ατόμου δε γίνεται στο κενό∙ οι επιτεύξεις του ενός προσκρούουν στις επιδιώξεις του άλλου, ακυρώνοντας τις δικές του βλέψεις. Ό, τι κερδίζει κι ό, τι κατακτά ο ένας, είναι σίγουρα κάτι που το επιδίωκε και το διεκδικούσε και κάποιος άλλος.

 

«Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια·
έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,
τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμον έξω,
εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,
αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο
κανένας Aρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,
και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,
είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»,
μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’ αναβάλεις
κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους διαφόρους
που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις
(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη
κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα γνωρίσεις
τα σοβαρά γραφόμενα του Aρτεμιδώρου»

 

Ο κίνδυνος μάλιστα γίνεται πιο έντονος, όταν το άτομο έχει φτάσει πια στο αποκορύφωμα της δόξας του. Κι είναι τότε που θα πρέπει να προφυλάσσει τον εαυτό του περισσότερο από τους πιθανούς αντιπάλους του. Ενδεικτική ως προς αυτό η λανθασμένη στάση του Καίσαρα, ο οποίος έχοντας γνωρίσει την αποθέωση από το ρωμαϊκό λαό αφήνεται στη μέθη της υπεροψίας και δεν δίνει σημασία σ’ εκείνους που προσπαθούν να τον ειδοποιήσουν για τη φονική εις βάρος του συνωμοσία.
Ο ποιητής συνιστά με τρόπο εμφατικό στον κάθε φιλόδοξο άνθρωπο πως όταν θα έχει φτάσει πια στην ακμή του, να μην περιφρονήσει τον φαινομενικά ασήμαντο συνάνθρωπό του που θα επιχειρήσει να τον προστατέψει. Ο Καίσαρας έχασε τη ζωή του γιατί δεν έδωσε σημασία στα λόγια του Αρτεμίδωρου και δεν αφιέρωσε λίγες στιγμές για να διαβάσει το σωτήριο σημείωμα που του έδωσε εκείνος. Ο Καίσαρας θεώρησε αφελώς πως βρισκόταν πια πάνω από τους άλλους ανθρώπους κι αυτό το πλήρωσε με την ίδια του τη ζωή. Αντιστοίχως, κάθε άνθρωπος που βλέπει τις επιδιώξεις του να εκπληρώνονται δε θα πρέπει να χάνει το μέτρο και να περιφρονεί τους γύρω του, καθώς μέσα σ’ αυτούς βρίσκονται τόσο οι φιλότιμοι υποστηρικτές του, όσο και οι εν δυνάμει καταστροφείς του.
Όσες επιτυχίες κι αν έχει κάποιος, όση εξουσία κι αν συγκεντρώσει στα χέρια του, όσες τιμές κι αν του αποδοθούν, δεν παύει να είναι ένας ακόμη άνθρωπος, ευάλωτος και αδύναμος όπως όλοι. Κι όπως ακριβώς έλαβε τις τιμές από άλλους ανθρώπους, μπορεί εξίσου εύκολα να γνωρίσει και το θάνατο ή την πλήρη καταστροφή από αυτούς.
Η συμβουλή, λοιπόν, του ποιητή σαφής και πολύτιμη∙ όσο ψηλά κι αν έχει φτάσει κάποιος δε θα πρέπει ποτέ και για κανένα λόγο να περιφρονήσει ή να υποτιμήσει τους συνανθρώπους του. Τίποτε και καμία εξουσία δεν προφυλάσσει τον άνθρωπο από την εύθραυστη θνητότητά του, από την εύκολα μεταβαλλόμενη εύνοια των άλλων ανθρώπων, αλλά κι από το μίσος των αντιπάλων του. (Πηγή: latistor.blogspot.com)

 

***

 

Η ζωή του Γάιου Ιούλιου Καίσαρα

 

Ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας (C. Iulius Caesar) γεννήθηκε το έτος 100 π.Χ. και αποτελεί το μοναδικό γέννημα – θρέμμα της πόλης Ρώμης μεταξύ των σημαντικών συγγραφέων που έγραψαν σε λατινική γλώσσα. Η μητέρα του Καίσαρα, Αυρηλία, μαζί με την Κορνηλία, τη μητέρα των Γράκχων, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα γυναίκας η οποία επιτηρεί και κατευθύνει προσωπικά την ανατροφή του παιδιού της σε όλες τις λεπτομέρειες, αντί να την αφήνει σε υπηρέτες, όπως συνηθιζόταν τότε. Επομένως, τα Λατινικά της πρωτεύουσας είναι κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο για τον Καίσαρα μητρική γλώσσα (και όχι μόνον sermo patrius), ένας πνευματικός θησαυρός, ο οποίος πολλαπλασιάζεται μέσα από τις συζητήσεις με τον γεμάτο ευαισθησία θείο του, τον Καίσαρα Στράβωνα, και με τα μαθήματα κοντά στον Αντώνιο Γνίφωνα. Η μητέρα του επίσης φαίνεται πως ήταν ο μόνος άνθρωπος στον οποίο υποτασσόταν ο Καίσαρ. Δίπλα της δεν μπορούσαν να σταθούν εύκολα νεότερες γυναίκες – λ.χ. η σύζυγός του, Πομπηία∙ ωστόσο ανάμεσα στις πολυάριθμες κατακτήσεις του βρίσκονται διακεκριμένες προσωπικότητες. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την Κλεοπάτρα ή τη Σερβιλία, τη μητέρα του Μ. Βρούτου, ή επίσης τη Μουκία Τέρτια, τη σύζυγο του Πομπηίου, ο οποίος τη χωρίζει το έτος 62 π.Χ. εξαιτίας της σχέσης της με τον Καίσαρα∙ πολλά χρόνια αργότερα αυτή η όχι ασήμαντη γυναίκα επιχειρεί να μεσολαβήσει ανάμεσα στο γιο της, Σέξτο Πομπήιο, και τον Οκταβιανό.
Η μητέρα του Καίσαρα υποδαυλίζει τη φιλοδοξία του. Ως ανιψιός του Μαρίου και γαμπρός του Κίννα, ο Καίσαρ έτρεφε φιλικές διαθέσεις προς τα λαϊκά στρώματα, που τον αναδεικνύουν flamen Dialis (ιερέα του Διός) σε ηλικία μόλις δεκαέξι ετών. Ο Σύλλας μάταια του ζητάει να χωρίσει από την κόρη του Κίννα, την Κορνηλία. Ύστερα από αυτό ο Καίσαρ αρχικά μένει κρυμμένος∙ τελικά όμως αμνηστεύεται από τον Σύλλα. Από το 81 μέχρι το 79 π.Χ. βρίσκεται ως αξιωματικός στην Ασία και αναλαμβάνει μια διπλωματική αποστολή στο βασιλιά της Βιθυνίας Νικομήδη∙ οι στενές του σχέσεις με τον τελευταίο δίνουν αφορμή για διαδόσεις. Μετά το θάνατο του Σύλλα καταγγέλλει στη Ρώμη δύο ανθυπάτους για εκβιασμό. Οι σπουδές της ρητορικής στη Ρόδο κοντά στον περίφημο Μόλωνα (που υπήρξε επίσης δάσκαλος του Κικέρωνα), επιβραδύνονται λόγω της επιτυχημένης εκδικητικής εκστρατείας εναντίον των πειρατών, από την αιχμαλωσία των οποίων ο Καίσαρ είχε ξεφύγει προηγουμένως πληρώνοντας λύτρα. Με παρόμοια αυθαίρετο τρόπο ο γεννημένος στρατηγός παίρνει την απόφαση να υπερασπιστεί κάποιες πόλεις στην επαρχία της Ασίας εναντίον του Μιθριδάτη (74 π.Χ.).

Ο Καίσαρ γίνεται ποντίφηκας (73 π.Χ.) και ταμίας (περίπου 69/68 π.Χ.)∙ ως κουρούλιος αγορανόμος (aedilis curulis) 65 π.Χ. διοργανώνει μεγαλοπρεπείς αγώνες∙ τελικά αποκτά τα αξιώματα του Μεγίστου Ποντίφηκα (63 π.Χ.) και του πραίτορα (62 π.Χ.). Αυτά τα χρόνια γίνεται έκδηλη η ρήξη με την αριστοκρατία. Από το 70 π.Χ. ο Καίσαρ μετέχει σε λαϊκές εκδηλώσεις κατά της Συγκλήτου και μεριμνά για όσους είχαν περιληφθεί στους καταλόγους των προγραφών. Κατά τα έτη 65-63 π.Χ. βρίσκεται ίσως μαζί με τον Κράσσο στο παρασκήνιο των πολιτικών ταραχών αυτών των χρόνων. Στις υπατικές εκλογές υποστηρίζει τους συνυποψηφίους του Κικέρωνα, τον Κατιλίνα και τον Αντώνιο, επειδή τους θεωρούσε όργανα των σχεδίων του. Μεταξύ 67 και 62 π.Χ. τάσσεται επανειλημμένα υπέρ του Πομπηίου. Τελικά στις 5 Δεκεμβρίου του 63 π.Χ. προτείνει να μην εκτελεσθούν οι πέντε φυλακισμένοι οπαδοί του Κατιλίνα, αλλά να καταδικαστούν σε ισόβια δεσμά∙ επικρατεί όμως η αντιπρόταση του Κάτωνα. Στην Hispania Ulterior (όπου είχε παραμείνει παλαιότερα ως ταμίας) διαπρέπει (61/60 π.Χ.) ως propraetor (στρατιωτικός διοικητής) και, όπως συνηθιζόταν στις περιπτώσεις αυτές, αποκτά πλούτη για να χρηματοδοτήσει τη σταδιοδρομία του. Σε λίγο συμμαχεί με τον Πομπήιο και τον συμφιλιώνει με τον Κράσσο (60 π.Χ.)∙ αυτή η λεγόμενη Πρώτη Τριανδρία επιβάλλει ό, τι δεν θα μπορούσε να καταφέρει κανένας μόνος του: δύο αγροτικούς νόμους, ένα νόμο για τις καταχρήσεις, κυρίως όμως την επικύρωση των πεπραγμένων του Πομπήιου στην Ανατολή και την ανάθεση της διοίκησης της Γαλατίας στον Καίσαρα, κάτι που του επιτρέπει να θέσει τα θεμέλια της δικής του προώθησης στην κορυφή της εξουσίας. Έτσι, σε αντίθεση προς την ως τότε ρωμαϊκή πολιτική της ειρηνικής διείσδυσης στη Γαλατία, ο Καίσαρ αρχίζει με εντελώς δική του πρωτοβουλία και διεξάγει έναν πόλεμο –δήθεν για την υπεράσπιση των φίλων του ρωμαϊκού λαού– τον οποίο στη συνέχεια και διευρύνει. Πολλά από τα μέτρα που αναφέρθηκαν επικυρώνονται βίαια και με νομικές παραβιάσεις, παρά την αντίσταση της πλειοψηφίας της Συγκλήτου –ιδίως του Μ. Πορκίου Κάτωνα και του συνυπάτου του Καίσαρα (59 π.Χ.), Μ. Καλπουρνίου Βιβούλου. Ακόμη και ως ύπατος ο Καίσαρ δε φροντίζει ούτε καν να τηρήσει τις δημοκρατικές διαδικασίες. Τον Απρίλιο του 59 π.Χ. ο Πομπήιος νυμφεύεται τη θυγατέρα του Καίσαρα, την Ιουλία. Η εξουσία (imperium) του Καίσαρα παρατείνεται με βάση τις διαπραγματεύσεις στη Λούκα (56 π.Χ.)∙ έτσι ο Καίσαρ κατά τα έτη 58-51 π.Χ. κατακτά ολόκληρη τη Γαλατία μέχρι το Ρήνο. Προτού ακόμη αναλάβει το αξίωμά του στη Γαλατία, είχε ισχυροποιηθεί στη Σύγκλητο η αντιπολίτευση κατά του Καίσαρα. Με τη φυγή του λοιπόν απέφυγε την κλήτευση ενώπιον δικαστηρίου, ενώ παράλληλα είχε εξασφαλίσει την αρωγή των δημάρχων καθώς και του Κλωδίου. Μετά το θάνατο του Κράσσου (53 π.Χ.) και την εκλογή του Πομπήιου ως consul sine collega (52 π.Χ.) αλλάζει ο συσχετισμός των δυνάμεων. Από το έτος 51 π.Χ. προωθείται η ανάκληση του Καίσαρα. Χάρη στη μεσολάβηση του Κουρίωνα (τα χρέη του οποίου ξεπλήρωσε με γενναιοδωρία ο Καίσαρ) δεν πραγματοποιείται το 51 π.Χ. και το 50 π.Χ. η έκδοση απόφασης. Τελικά, τον Ιανουάριο του 49 π.Χ., επιβάλλεται κατάσταση ανάγκης και ο Πομπήιος αναλαμβάνει έκτακτες εξουσίες. Ο Καίσαρ μετά απ’ αυτό, αντί να διαλύσει τα στρατεύματά του, όπως είχε εντολή, εισβάλλει στην Ιταλία (διάβαση του Ρουβικώνα). Αυτό σημαίνει εμφύλιο πόλεμο. Ο Πομπήιος διαφεύγει στη βαλκανική χερσόνησο∙ ο Καίσαρ χτυπάει αρχικά τους Πομπηιανούς στην Ισπανία. Τώρα ανακηρύσσεται αυτός δικτάτωρ και εκλέγεται ύπατος για το 48 π.Χ. Έπειτα από έναν πόλεμο χαρακωμάτων στο Δυρράχιο, ο Καίσαρ νικά στη Φάρσαλο (Αύγουστος του 48 π.Χ.) και καταδιώκει τον Πομπήιο στην Αίγυπτο, όπου εκείνος δολοφονείται πριν από την άφιξη του αντιπάλου του. Οι αποφάσεις για την απόδοση τιμών στον Καίσαρα μετά αυτή του την επιτυχία παραβιάζουν κατάφωρα το αρχαίο ρωμαϊκό πολίτευμα. Ο Καίσαρ επιλύει τη διαμάχη για τον αιγυπτιακό θρόνο κατά τρόπο ευνοϊκό για την Κλεοπάτρα, αφού πολιορκείται το χειμώνα του 48/47 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια από τους οπαδούς του αδελφού της, Πτολεμαίου. Μία ανεπανόρθωτη πλέον συνέπεια αυτού του ασήμαντου αδελφικού πολέμου υπήρξε ο εμπρησμός της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Μόλις την άνοιξη ο Καίσαρ νικά οριστικά και εγκαθιστά στο θρόνο την Κλεοπάτρα, η οποία λίγο αργότερα του χαρίζει ένα γιο. Αστραπιαία χτυπά τον Φαρνάκη του Πόντου στα Ζήλα της Μικράς Ασίας (veni, vidi, vici) και το φθινόπωρο του 47 π.Χ. επιστρέφει στη Ρώμη. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου αποβιβάζεται στην Αφρική, όπου την άνοιξη του 46 π.Χ. νικά στη Θάψο τους αριστοκρατικούς (optimates). Μετά από αυτό αυτοκτονεί στην Υτίκη ο μακροχρόνιος αντίπαλός του, ο δημοκρατικός Κάτων. Τον επόμενο χειμώνα ο Καίσαρ διεξάγει στην Ισπανία έναν πόλεμο εναντίον των γιων του Πομπηίου. Το τέλος του εμφυλίου πολέμου αποτελεί η νίκη στη Μούνδα (45 π.Χ.). Από δω και στο εξής ο Καίσαρ είναι απόλυτος κυρίαρχος.

Από το 45 π.Χ. φέρει τον τίτλο imperator∙ το 44 γίνεται ισόβιος δικτάτωρ∙ αποφασίζεται η αποθέωσή του. Δεν θα μπορέσει όμως πλέον να διεξαγάγει την εκστρατεία κατά των Πάρθων που είχε σχεδιάσει και με την οποία ήθελε να ξεφύγει από τις εσωπολιτικές δυσκολίες, γιατί, αφότου γίνεται φανερή η επιδίωξή του να περιβληθεί βασιλικές εξουσίες, μια ομάδα ρωμαίων δημοκρατών, κάποιοι από τους οποίους μάλιστα συνδέονταν πολύ προσωπικά μαζί του, νιώθει την ανάγκη να δολοφονήσει τον τύραννο (15 Μαρτίου του 44 π.Χ.). Ο Καίσαρ μολονότι ήταν γραφτό να επιμεληθεί την εσωτερική τάξη του κράτους για πολύ λίγα μόνο χρόνια, καταπιάστηκε με σπουδαία σχέδια: την ημερολογιακή μεταρρύθμιση με την προσαρμογή από το σεληνιακό στο ηλιακό έτος (Σωσιγένης), κάτι που άφησε εποχή, τη χορήγηση του δικαιώματος του πολίτη σε όσους κατοικούσαν πέρα από τον Πάδο καθώς και σε άλλες ομάδες πληθυσμών, κοινωνικά μέτρα όπως η ανακούφιση από τα χρέη, η εγκατάσταση βετεράνων στην Ιταλία και προλετάριων στις επαρχίες. Στις προθέσεις του ήταν ακόμη και μια κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου.

Μια αξιολόγηση του Καίσαρα ως συγγραφέα αφορά μόνον έναν επιμέρους τομέα της προσφοράς του, τον οποίον ο ίδιος δεν αντιμετώπιζε ως αυτοσκοπό. Ως άνθρωπος της πράξης, ο Καίσαρ γνωρίζει βέβαια και τη δύναμη του λόγου∙ για ένα στρατηγό τα λόγια ισοδυναμούν με πράξεις και στο πλαίσιο της ηγετικής τέχνης του Καίσαρα εντάσσεται και η ικανότητά του να βρίσκει την κατάλληλη λέξη στην κατάλληλη στιγμή.

(Τα βιογραφικά στοιχεία του Καίσαρα έχουν αντληθεί από την “Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας” του Michael Von Albrecht).

 

 

Ουίλλιαμ  Σαίξπηρ

 

Αξίζει όμως να κάνουμε μια αναφορά και στο εξαίσιο έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ «Ιούλιος Καίσαρ» αλλά και σε μια πρόσφατη παράστασή του στην Ελλάδα. Το έργο αυτό του Σαίξπηρ υπολογίζεται ότι γράφτηκε γύρω στο τέλος του 1598 με αρχές του 1599. Η επιρροή του Πλούταρχου είναι φανερή σ’ αυτό, καθώς ο Σαίξπηρ πήρε την υπόθεση από την αγγλική μετάφραση του συγγραφέα, από τους βίους του Καίσαρα και του Βρούτου. Αν και ο τίτλος του έργου αναφέρεται στο μεγάλο Ρωμαίο Αυτοκράτορα, τα κεντρικά πρόσωπα της τραγωδίας είναι άλλα. Ο Μάρκος Βρούτος, ο Κάσσιος και ο Μάρκος Αντώνιος, μέλη της Συγκλήτου και τρανοί πολεμιστές. Οι δύο πρώτοι οργανώνουν και εκτελούν εν ψυχρώ, μαζί με αρκετούς ακόμη συνωμότες, τον Ιούλιο Καίσαρα. Εν συνεχεία προσπαθούν να λάβουν την εξουσία στο όνομα της “χαμένης δημοκρατίας”. Για χάρη αυτής, σύμφωνα με το σχέδιό τους, θα γίνουν οι εγγυητές του νέου πολιτεύματος που ο Καίσαρας είχε μετατρέψει σε τυραννία για το λαό. Ο τρίτος, ο Μάρκος Αντώνιος, θα καταφέρει να πάρει τους πολίτες με το μέρος τους και να ανατρέψει τη στρατηγική των συνωμοτών. Χρησιμοποιώντας τη μαεστρία της γλώσσας του και τη ρητορική του δεινότητα ισοπεδώνει τους δολοφόνους του Κάισαρα μπροστά στους πολίτες, προκαλώντας την οργή τους και κάνει τους δολοφόνους να τραπούν σε φυγή. Στο τέλος, ύστερα από μεγάλη μάχη, αρκετοί αυτοκτονούν και κάποιοι συλλαμβάνονται από το στρατό του Αντώνιου και του Οκτάβιου. Ο Βρούτος δίνει τέλος στη ζωή του, όντας το πραγματικό θύμα και παράλληλα ο αληθινός ήρωας της τραγωδίας.
Όπως και στα άλλα δράματα του Σαίξπηρ, η ανακύκλωση του εγκλήματος για την κατάκτηση της εξουσίας θα ολοκληρώσει την τραγωδία.

* 44 π.Χ. Η Ρώμη είναι σε αναβρασμό. Το «αβγό του φιδιού» επωάζεται και εκκολάπτεται στη Σύγκλητο. Αλλεπάλληλες συνωμοσίες, δολοφονίες, βία και διαπλοκή. Και στο παρασκήνιο ένας λαός που έχει μετασχηματιστεί σε όχλο, χειραγωγούμενος από δημαγωγούς πολιτικούς. Η ρωμαϊκή Σύγκλητος καλωσορίζει τον Γάιο Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος επιστρέφει θριαμβευτής από την εκστρατεία στη Γαλατία. Ο λαός πανηγυρίζει, τον καλωσορίζει και προετοιμάζεται για τη στέψη του ως βασιλιά. Την ίδια στιγμή, ο Κάσσιος, ως μέλος της Γερουσίας, προσπαθεί να πείσει τον Βρούτο ότι εφόσον οι υποστηρικτές του Καίσαρα έχουν αυξηθεί υπερβολικά και πρέπει να δολοφονηθεί…

 

***

 

Ο Cezaris Graužinis προσεγγίζει τη σαιξπηρική τραγωδία με φόντο το ηθικό κενό, αλλά και την «κουλτούρα του φόβου» που ενδημούν στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα. Μέσα από τον σαρκασμό των πολιτικών μεθοδεύσεων αναστοχάζεται πάνω στα ζητήματα εξουσίας, αλλά και επίλυσης των συγκρούσεων που τέθηκαν από το μεγάλο ελισαβετιανό δραματουργό.

 

Συντελεστές

 

Μετάφραση: Μίνως Βολανάκης
Σκηνοθεσία: Τσέζαρις Γκραουζίνις
Δραματουργική επεξεργασία: Τσέζαρις Γκραουζίνις – Μάρω Παπαδοπούλου
Σκηνικά – Κοστούμια: Kenny MacLellan
Μουσική: Martynas Bialobžeskis
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος
Βοηθός σκηνοθέτη: Μάγδα Κόρπη
Φωτογραφίες: Πάνος Μιχαήλ

Ερμηνεύουν:

ΤΡΕΒΩΝΙΟΣ – Παναγιώτης Αθανασόπουλος
ΠΟΡΣΙΑ – Αφροδίτη Αντωνάκη
ΑΝΤΩΝΙΟΣ – Γιώργος Γάλλος
ΜΕΤΕΛΛΟΣ – Δημοσθένης Ελευθεριάδης
ΚΑΣΣΙΟΣ – Δημήτρης Ήμελλος
ΔΕΚΙΟΣ – Αλέξανδρος Λογοθέτης
ΙΟΥΛΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡΑΣ/ΕΙΔΙΚΟΣ – Κώστας Μπερικόπουλος
ΚΑΛΠΟΥΡΝΙΑ – Μάρω Παπαδοπούλου
ΚΑΣΚΑΣ – Χρήστος Σαπουντζής
ΒΡΟΥΤΟΣ – Γιάννης Στάνκογλου
ΛΟΥΚΙΟΣ – Συμεών Τσακίρης

Εκτέλεση παραγωγής: Highway Productions- Γιώργος Λυκιαρδόπουλος
Διεύθυνση παραγωγής: Κατερίνα Μπερδέκα
Βοηθός παραγωγής: Μαριάνθη Μπαϊρακτάρη

Σημείωμα σκηνοθέτη

Ο Ιούλιος Καίσαρ είναι ένας πολιτικός ηγέτης με υψηλές φιλοδοξίες, που στόχο έχει να γίνει δικτάτορας. Η ορμητική του καριέρα και η μεγαλόπρεπη δημοτικότητά του στο λαό, καταδικάζει την πολιτική ελίτ σε μία κατάσταση διαρκούς ταπείνωσης, παρακμής και απόγνωσης… Αυτοί, τους οποίους ο Καίσαρ συγκαταλέγει ανάμεσα στους πιστούς συντρόφους του, αρχίζουν να προετοιμάζουν τη συνωμοσία για την δολοφονία του. Το πραγματικό κίνητρό της -η ζήλια- επιμελώς καλύπτεται με τα τετριμμένα υποκριτικά επιχειρήματα μιας ιδεολογίας που ευαγγελίζεται ότι «υπηρετεί το Έθνος»… Ο «Ιούλιος Καίσαρ», η μεγάλη σαιξπηρική «πολιτική τραγωδία», στο πλαίσιο της παρούσας στιγμής, εμπνέει ένα σαρκαστικό στοχασμό πάνω στις μεθόδους και στις συνήθειες της ανθρώπινης πολιτικής πρακτικής. Μέσα σε έναν κλειστοφοβικό ιδιωτικό χώρο συναντήσεων της κυρίαρχης ελίτ, τα πιο πρωτόγονα ανθρώπινα ένστικτα, μετατρέπονται παραδόξως, στις πιο εκλεπτυσμένες ιδεολογίες. Ο φόβος μεταλλάσσεται σε κυνισμό, η υποκρισία γίνεται ο κανόνας και η απάτη θεωρείται αρετή. Στον σύγχρονο κόσμο της υψηλής τεχνολογίας, της Επιστήμης και της Τέχνης, οι ψυχολογικοί μηχανισμοί στην υπηρεσία της πάλης για εξουσία, παραμένουν απελπιστικά αρχαϊκοί και εξακολουθούν να βασίζονται στην «ηθική των πιθήκων». Στην αλλόκοτη πολιτική «κουζίνα», όσο περνά ο καιρός, τα «καρυκεύματα» αλλάζουν συνεχώς, αλλά τα βασικά συστατικά –αίμα και τεστοστερόνη– παραμένουν τα ίδια. Μαζί με τους ηθοποιούς μου, οπλισμένοι με χιούμορ και συμπάθεια, προσπαθούμε να μπούμε σε ένα ζοφερό κόσμο, σε μια αναμφίβολα διασκεδαστική περιοχή, που συνηθίζουμε να αποκαλούμε: «A men’s world». Aς γίνει η παράστασή μας ο απολογισμός της περιπετειώδους εξερεύνησής μας.

* Ο Cezaris Graužinis γεννήθηκε το 1967 στο Vilnius της Λιθουανίας και σπούδασε υποκριτική και σκηνοθεσία στη Μόσχα, στο Κρατικό Ινστιτούτο Θεάτρου ΓΚ.Ι.Τ.Ι.Σ. To 1993 εκπαιδεύτηκε στη μέθοδο Suzuki από τον ίδιο τον Tadashi Suzuki στην Ιαπωνία. Από το 2003 είναι ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής της ανεξάρτητης θεατρικής ομάδας «cezario grupe» με έδρα το Vilnius, η οποία τιμήθηκε επανειλημμένα με κρατικά και άλλα βραβεία. Διετέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου «Virus» στο Ελσίνκι (2007-2008) και έχει διδάξει υποκριτική και τη μέθοδο Suzuki στη Σουηδία, στη Φιλανδία και σε πολλά διεθνή σεμινάρια υποκριτικής. Τα τελευταία 20 χρόνια έχει σκηνοθετήσει σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες όπως η Φιλανδία, η Σουηδία, η Σλοβενία, η Κροατία, οι Νήσοι Φερρόες, η Πολωνία και η Ελλάδα. Ενδεικτικά έχει σκηνοθετήσει: «Χειμωνιάτικο παραμύθι», «Ημέρωμα της Στρίγκλας», «Άμλετ», «Βασιλιά Ληρ», «Μακμπέθ» του Σαίξπηρ, «Attempts on her Life» του Kριμπ, «Aραβικές Νύχτες» του Σίμμελπφένιχ, «Τρείς Αδελφές» του Τσέχωφ, «Βόυτσεκ» του Μπύχνερ, «Η δεύτερη έκπληξη του Έρωτα» του Μαριβό κ.α. καθώς και τα δικά του έργα «Lithuania’s Day», «All or Nothing», «Kisses, Oscar…» κ.α. με το “cezario grupe”. Στην Ελλάδα πρωτοεμφανίστηκε με το «Δάφνης και Χλόη, Ταξίδι Αναψυχής» στο Θέατρο Πορεία, για το οποίο απέσπασε το Βραβείο Σκηνοθεσίας Κάρολος Κουν 2007. Στη συνέχεια σκηνοθέτησε το «Περιμένοντας τον Γκοντό» του Σ. Μπέκετ για το Φεστιβάλ Αθηνών το 2008. Παρουσίασε το «Ζορμπάς, η πραγματική ιστορία» για το Εθνικό Θέατρο, το 2009. Ακολούθησε συνεργασία με το Κ.Θ.Β.Ε. με την παράσταση «Déjà vu», που ήταν υποψήφια για το Βραβείο Κουν διεθνούς ρεπερτορίου, 2010. Έγραψε και σκηνοθέτησε τον κωμικό μονόλογο «Ντε Σαντ. Στη Ζυστίν» που παρουσιάστηκε στην Αθήνα το 2010-11 καθώς και στο Διεθνές Φεστιβάλ Μονολόγων Monobaltija, στο Κάουνας, το 2012. Σκηνοθέτησε τον «Οιδίποδα Τυραννο», σε μια συμπαραγωγή του ΔΗΠΕΘΕ Βόλου, του Φεστιβάλ Επιδαύρου και της Αρτivities, το καλοκαίρι του 2012, για τον οποίο απέσπασε και πάλι το Βραβείο Κουν στην κατηγορία Αρχαίου Δράματος. Διασκεύασε και σκηνοθέτησε τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη, στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας, το 2012-13.

Πού και πότε παίχτηκε

Τοποθεσία: Πειραιώς 260, Κτήριο Η, Αθήνα

Ημερομηνία: 23 – 24 Ιουλίου 2015, στις 21:00

Πληροφορίες: www.greekfestival.gr

Σχετικά άρθρα

Κυνηγήστε μας

6,398ΥποστηρικτέςΚάντε Like
1,713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε


Τελευταία άρθρα

- Advertisement -