Επιμέλεια: Παναγιώτης Μήλας
Το 1972 ο Νίκος Γκάτσος έγραψε τους παρακάτω στίχους. Τίτλος: «Δεν είχες όνομα». Το μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις, το τραγούδησε η Νάνα Μούσχουρη.
***
Δεν είχες όνομα
Δεν είχες όνομα
Στα κρύα πέλαγα
Που σε καρτέραγα
Βράδυ πρωί
Δεν είχες όνομα
Στα νεκρολίμανα
Που σε περίμενα
Σαν τη ζωή
Δεν είχες όνομα
Κι όλα τα σάρωσες
Στεριές και θάλασσες
Κι ωκεανούς
Δεν είχες όνομα
Κι όλα τα γκρέμισες
Συντρίμμια γέμισες
Τους ουρανούς
***
Μιλάει για τα κρύα πέλαγα και τα νεκρολίμανα. Εκεί που πάντα αναζητούσε τον πατέρα του που τον έχασε μόλις στα πέντε του χρόνια όταν ο Γεώργιος Γκάτσος πήρε το δρόμο για την Αμερική ως μετανάστης. Το ταξίδι αυτό δεν ολοκληρώθηκε. Στη μέση του Ατλαντικού πέθανε ο πατέρας του Νίκου και τον πέταξαν στα κρύα νερά του ωκεανού…
Τον ίδιο ωκεανό θα… διασχίσει φέτος ο Νίκος Γκάτσος. Συγκεκριμένα το αρχείο του ποιητή θα περάσει τον Ατλαντικό και μετά θα πάρει τον δρόμο για τη βιβλιοθήκη Houghton του Πανεπιστημίου Harvard. Εκεί θα στεγαστεί αυτό το πολύτιμο αρχείο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Μάλιστα για να γιορτάσει το Harvard αυτή τη μεγάλη επιτυχία του, θα διοργανώσει μεγάλη εκδήλωση στο Θέατρο Sanders του Πανεπιστημίου την Κυριακή 14 Οκτωβρίου 2018. Τίτλος της συναυλίας: «The Gatsos I Loved: A Concert». Θα ακουστούν τραγούδια του Γκάτσου σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη και Σταύρου Ξαρχάκου. Περισσότερες λεπτομέρειες για τους ερμηνευτές που θα πάρουν μέρος αλλά και για τα εισιτήρια, θα ανακοινωθούν μέσα στο καλοκαίρι.
Το Sanders Theatre ολοκληρώθηκε του 1875 και τα εγκαίνια έγιναν το 1876. Έχει 1.166 θέσεις. Εκτός από συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις ο χώρος χρησιμοποιήθηκε και για ειδικές βραδιές με διάσημους ομιλητές. Από τη σκηνή του Sanders μίλησε ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Θεόδωρος Ρούσβελτ, ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο ηγέτης του Αφροαμερικανικού Κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα των έγχρωμων ανθρώπων Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
***
Η Βιβλιοθήκη Houghton του Harvard διαθέτει το μεγαλύτερο αρχείο σπάνιων βιβλίων και χειρογράφων.
«Φέραμε το αρχείο του Νίκου Γκάτσου στη Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ και εξασφαλίσαμε το σύνολο της δουλειάς του. Έτσι οι επόμενες γενιές θα μπορούν να το ερευνήσουν και να το μελετήσουν. Θα είναι διαθέσιμο σε σπουδαστές και καθηγητές από όλο τον κόσμο», είπε η Ρήα Λέσατζ, βιβλιοθηκάριος Ελληνικών Σπουδών και συντονίστρια Κλασικών Σπουδών. Η κυρία Λέσατζ μαζί με τη Λέσλι Μόρις, επιμελήτρια της Έδρας «Γκορ Βιντάλ» για τα Μοντέρνα Βιβλία και Χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης Χιούτον του Χάρβαρντ, ένωσαν τις δυνάμεις τους για να μπορέσει να γίνει δυνατή η απόκτηση του αρχείου.
«Η δουλειά του Νίκου Γκάτσου αγγίζει μεγάλο μέρος των ανθρωπιστικών σπουδών. Η Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ πήρε μια τόσο σημαντική πρωτοβουλία και το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών είναι έτοιμο να βοηθήσει τις μελλοντικές πρωτοβουλίες της Βιβλιοθήκης στη διατήρηση της κληρονομιάς του Γκάτσου», δήλωσε ο Γκρέγκορυ Νέητζυ, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στην Ουάσινκτον, προσθέτοντας ότι η απόκτηση του Αρχείου Γκάτσου είναι πολύ σημαντική για την προώθηση της υπόθεσης του Ελληνισμού.
***
Ο Νίκος Γκάτσος γεννήθηκε στις 8 Δεκεμβρίου του 1911 στην Ασέα της Αρκαδίας και πέθανε στις 12 Μαΐου του 1992 στην Αθήνα. Ήταν ποιητής, μεταφραστής και στιχουργός.
Οι γονείς του, ο Γεώργιος Γκάτσος και η Βασιλική Βασιλοπούλου, ήταν αγρότες. Σε ηλικία πέντε ετών ο Νίκος έμεινε ορφανός όταν ο πατέρας του, ταξιδεύοντας μαζί με τους πρώτους μετανάστες για την Αμερική, πέθανε στο πλοίο και τον πέταξαν στον Ατλαντικό.
Ο Νίκος τέλειωσε το Δημοτικό στην Ασέα και το Γυμνάσιο στην Τρίπολη, όπου γνώρισε τα λογοτεχνικά βιβλία, τις μεθόδους αυτοδιδασκαλίας ξένων γλωσσών, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Έτσι, όταν το 1930 πήγε στην Αθήνα για να εγγραφεί στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήξερε αρκετά καλά Αγγλικά και Γαλλικά. Επίσης είχε μελετήσει τον Παλαμά, τον Σολωμό και το δημοτικό τραγούδι ενώ παράλληλα παρακολουθούσε τις νεωτεριστικές τάσεις στην ποίηση της Ευρώπης.
Στην Αθήνα εγκαταστάθηκε με τη μητέρα του και την αδερφή του και άρχισε να έρχεται σε επαφή με τους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής. Πρωτοδημοσίευσε ποιήματά του, μικρά σε έκταση και με κλασικό ύφος, στα περιοδικά «Νέα Εστία» (1931-32) και «Ρυθμός» (1933). Την ίδια περίοδο δημοσίευσε κριτικά σημειώματα στα περιοδικά «Μακεδονικές Ημέρες», «Ρυθμός» και «Τα Νέα Γράμματα».
***
Το μοναδικό βιβλίο που εξέδωσε όσο ζούσε είναι η ποιητική σύνθεση «Αμοργός» (Αετός, 1943), η οποία θεωρείται κορυφαία δημιουργία του ελληνικού υπερρεαλισμού με επίδραση στους νεότερους ποιητές, σημαδεύοντας τη σύγχρονη ελληνική ποίηση. Έκτοτε δημοσίευσε τρία ακόμη ποιήματα: το «Ελεγείο» (1946, στο περιοδικό «Φιλολογικά Χρονικά») και το «Ο ιππότης κι ο θάνατος» (1947, στο περιοδικό «Μικρό Τετράδιο»), που από το 1969 και μετά περιέχονται στο βιβλίο «Αμοργός», και το «Τραγούδι του παλιού καιρού» (1963, στο περιοδικό «Ο Ταχυδρόμος»), αφιερωμένο στον Γιώργο Σεφέρη.
***
Το «Αρχείο Γκάτσου» συμπεριλαμβάνει μια πλούσια συλλογή από χειρόγραφα, δακτυλογραφημένα κείμενα, σημειωματάρια, αλληλογραφία, βιβλία, φωτογραφίες και μουσικές ηχογραφήσεις. Οι χρήστες του αρχείου θα μπορούν επίσης να βρουν:
•Δεκαοκτώ γράμματα του Οδυσσέα Ελύτη (που το καθένα από αυτά κυμαίνεται από 3 έως 25 σελίδες)
•Καρτ Ποστάλ, που επί πενήντα χρόνια του έστελνε η καλή του φίλη και διάσημη τραγουδίστρια Νάνα Μούσχουρη
•Εξώφυλλα δίσκων υπογραμμένα από τους συνθέτες
•Κασέτες με την επιγραφή «τραγούδια εν εξελίξει»
•Το σενάριο της ταινίας του Ηλία Καζάν «Αμέρικα, Αμέρικα» (με σχολιασμό από τον Καζάν)
•Σχολιασμένα δακτυλογραφημένα κείμενα των Γιώργου Σεφέρη, Άρτσιμπαλντ ΜακΛίς, Ντέσμοντ Ο’ Γκρέιντυ και Τσαρλς Χάντεμαν.
***
Για την απόκτηση του Αρχείου Νίκου Γκάτσου θετική συνδρομή είχε και ο Παναγιώτης Ρόιλος, καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Έδρας «Γιώργου Σεφέρη» και καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.
Επίσης ο απόφοιτος του μεταπτυχιακού τμήματος Εθνομουσικολογίας του Χάρβαρντ Παναγιώτης Ληγκ τόνισε: «Αυτή η συλλογή θα γίνει μια τρομερή πηγή, όχι μόνο για τους φιλολόγους και τους ιστορικούς, αλλά εξίσου για τους μουσικούς και μουσικολόγους».
Πρόσθεσε δε: «Ο Γκάτσος υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους στιχουργούς και τραγουδοποιούς του 20ου αιώνα και οι συνεργασίες του με τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20ου αιώνα βοήθησε να καθορίσει την πορεία της ελληνικής λαϊκής μουσικής με το πάντρεμα του φολκλορικού και της αβάντ γκάρντ. Η ευκαιρία να ερευνήσει κανείς, όχι μόνο τις σημειώσεις και τα κείμενα του Γκάτσου, αλλά και τα ηχητικά αρχεία των προσχεδίων των τραγουδιών και ανολοκλήρωτων συνθέσεων σίγουρα θα αποδειχθούν ανεκτίμητη σε μελλοντικές μουσικολογικές υποτροφίες και θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη δουλειά αυτού του πρωτοπόρου τραγουδοποιού».
***
Ο Γκάτσος υπήρξε μεταφραστής, κυρίως για θεατρικά έργα. Ήταν εκείνος που έκανε γνωστούς στην Ελλάδα τη δουλειά του Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα, του Άρκιμπαλντ ΜακΛης, του Ευγένιου Ο’ Νηλ και του Αύγουστου Στρίνμπεργκ. Τα ποιήματα και οι στίχοι του Γκάτσου έχουν μεταφρασθεί στα Αγγλικά, τα Γαλλικά, τα Δανικά, τα Ισπανικά, τα Ιταλικά, τα Καταλωνικά, τα Κορεατικά, τα Σουηδικά, τα Τουρκικά και τα Φιλανδικά. Το 1987, βραβεύθηκε με το Βραβείο της Πόλης της Αθήνας για το σύνολο του έργου του και το 1991 αναγνωρίσθηκε ως Αναπληρωματικό Μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Βαρκελώνης για τη συνεισφορά του στην προώθηση της Ισπανικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα.
Πηγή: future.library.harvard.edu