Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Το θέατρο είναι ένα οντολογικό εργαλείο με τη βοήθεια του οποίου ανακαλύπτουμε αργά και σταθερά τον εαυτό μας. Και η αυτογνωσία μάς κάνει καλύτερους. Ο Σαίξπηρ μάς δίνει τη δυνατότητα να ανακαλύπτουμε το σήμερα, το χθες, το αύριο.
Ο σημαντικότατος Λιθουανός σκηνοθέτης Όσκαρας Κορσουνόβας, στο θέατρο «Πορεία» με τη «Μιράντα», εμπνέεται από την ερμηνεία του Γιαν Κοτ και αυτή την οπτική εφαρμόζει στη δραματουργία του. Τον προσεγγίζει απλά, από πρώτο χέρι, με τη δροσιά της μαρτυρίας ενός θεατή ή την αμεσότητα ενός αφοσιωμένου αναγνώστη. Η συμβολή του είναι πολύτιμη, για το θέατρο ανεκτίμητη. Συσχετίζει το έργο με τη ζωή μας. Οι ηθοποιοί του (Λαέρτης Μαλκότσης, Ιωάννα Παππά) είναι ικανοί και ευαίσθητοι, έχουν επίγνωση των τρομακτικών ζητημάτων που θέτει ο Σαίξπηρ. Γνωρίζουν ότι οι καταστάσεις, ο λόγος και το ύφος του μεγάλου συγγραφέα αποκτούν την αληθινή σημασία τους μόνον αν συσχετιστούν με την πείρα της ζωής.
Κοσμοθεωρία
Ο Γιαν Κοτ ήταν ένας Πολωνός θεατρολόγος, του οποίου το βιβλίο «Σαίξπηρ, ο σύγχρονός μας» (1964) υπήρξε από τα πλέον πολυδιαβασμένα για τους θεατρόφιλους, όπου κι αν κυκλοφόρησε μεταφρασμένο. Ο Γιαν Κοτ ανέπτυξε μια πολύ προσωπική θεωρία για τον Σαίξπηρ βασισμένη σε μια διαλεκτική άποψη της υπαρξιακής, φιλοσοφικής και πολιτικής κοσμοθεωρίας του 20ού αιώνα.
Έχοντας ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην κομμουνιστική Πολωνία (πέθανε στις ΗΠΑ το 2001) και έχοντας εδραιώσει τη φήμη του ως ο κατ’ εξοχήν θεωρητικός του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού, ο Γιαν Κοτ υποστήριξε ότι ο Σαίξπηρ μιλούσε διαρκώς για απολυταρχικά καθεστώτα.
Από την άλλη ο Oskaras Korsunovas αντλεί από την προσωπική του εμπειρία ως «υπηκόου» της Σοβιετικής Ένωσης, και «χρησιμοποιεί» την «Τρικυμία» του Σαίξπηρ για να μιλήσει για την εξουσία και τις ατέρμονες, παράλογες μάχες για την κατάκτησή της.
Απολυταρχία
Σε μια εποχή απολυταρχίας -που απέχει σχεδόν πενήντα χρόνια από σήμερα- ένα διαμέρισμα γίνεται η όαση, όπου συντηρείται η πνευματική αντίσταση κατά του καθεστώτος, κατά της εξουσίας. «Στο έργο αυτό ως επί το πλείστον με ενδιαφέρει η Μιράντα», σημειώνει ο σκηνοθέτης. «Έχει θεωρηθεί κυρίως ως μια αφελής πριγκίπισσα, όμως είναι δημιούργημα του Πρόσπερου, είναι η ψυχή του Πρόσπερου. Τελικά, οι δημιουργοί χρησιμοποιούσαν την εξορία στα ερημονήσια προκειμένου να “αναθρέψουν” τις δικές τους Μιράντες».
Στο μικροαστικό αυτό διαμέρισμα, το γεμάτο βιβλία, με μια αινιγματική τηλεφωνική συσκευή, δύο παλιά ραδιόφωνα, κάθε λογής αντικείμενα, με μια κούκλα – μπαλαρίνα και την ασπρόμαυρη τηλεόραση να δείχνει εμμονικά τη θρυλική χορεύτρια Μάγια Πλισέτσκαγια να «πεθαίνει» σαν πραγματικός κύκνος στη σκηνή, αφού η ίδια είχε περάσει ώρες παρατηρώντας κύκνους στο πάρκο, διαδραματίζεται μια συναρπαστική «τρικυμία».
Το μαγεμένο νησί
Ένα βασιλικό καράβι που ναυαγεί, μια φοβερή τρικυμία που ξεσηκώνεται από το ραβδί κάποιου μάγου, ένα κορίτσι που ζει ακόμα στην αμφίβολη, ρόδινη ώρα της αυγής του κι εκστασιάζεται σαν πρωτοβλέπει ανθρώπους, τέρατα που μόλις ξεχωρίζουν από το βούρκο της γης, πνεύματα που ψυχώνουν τον αέρα, όλος ο οπλισμός του παραμυθιού του πιο ελεύθερου στοιχειώνει τη φαντασία του ποιητή, ενώ γράφει το έργο τούτο κι ενώ η παράσταση προχωρά επιφυλάσσοντάς μας μύριες εκπλήξεις.
Τι είναι το μαγεμένο νησί, το χαμένο σε σημείο απροσδιόριστο του γεωγραφικού χάρτη, κι όπου συμβαίνουν όλα αυτά τα θαυμάσια; Είναι ποίηση -ποίηση σε δράση, όπως καθαρή ποίηση σε ήχους είναι η μουσική.
Ο σκηνοθέτης ξεμπλέκει τους κόμπους και από την παράσταση αναδίνεται το μήνυμα μιας υπέρτατης γαλήνης. Η θεατρική δράση παράγεται από τη σύγκρουση του λόγου και της πράξης. Αυτό το πεδίο είναι το θέατρο. Το αληθινό θέατρο βασίζεται στη σύγκρουση αυτών των δύο στοιχείων. «Είμαστε καμωμένοι από την ύλη που είναι φτιαγμένα τα όνειρα και την εφήμερη ζωή μας ο ύπνος την τυλίγει», λέει ο Σαίξπηρ.
Ο Πρόσπερο και η Μιράντα από άνθρωποι γίνονται μάγοι, κατακτητές της ύψιστης γνώσης που η ζωή μπορεί να προσφέρει.
Απόσταγμα σοφίας
Ένα από τα τελευταία έργα (ίσως το τελευταίο) του Σαίξπηρ η “Τρικυμία” (1610) ως επί το πλείστον ερμηνεύεται ως μια féerie, ένα παραμύθι για ενήλικες, ενώ ταυτόχρονα παραβλέπεται το απόσταγμα σοφίας που έχει ενσταλάξει στην ιστορία ο συγγραφέας. Πράγματι, η ανάγνωση του έργου κατά Γιαν Κοτ επιτρέπει να δούμε τα μυθωδώς διαδραματιζόμενα πάνω στο νησί του Πρόσπερου ως έναν αγώνα για την εξουσία και ως μια «επανάληψη της ιστορίας του κόσμου» -και μάλιστα από τη φαρσική της πλευρά.
Στην παράσταση μπλέκεται η φαντασία με τα θεαματικά οπτικά εφέ. Αναμειγνύονται η μουσική, ο χορός, η παντομίμα, ακόμα και τα ακροβατικά, καθώς και μαγικές μεταμορφώσεις. Η μετάβαση γίνεται από την τραγωδία στο παραμυθόδραμα, από εκεί στο μελόδραμα, την κωμωδία, το μπουρλέσκ και το υπερφυσικό.
Λίγο πριν από το τέλος της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, ένας πατέρας ζει με την κόρη του αποκλεισμένος, «εξόριστος», στο διαμέρισμά του. Η «Τρικυμία» του Σαίξπηρ είναι για κείνους μια καθημερινή συνήθεια, μια ψυχαγωγία, μια διασκέδαση, μια εξομολόγηση, μια τυραννία, και -τελικά- μια λύτρωση.
Το θαύμα
Ο Λαέρτης Μαλκότσης – Πρόσπερο σηκώνει από τον κορμό την ανήμπορη κόρη του Μιράντα – Ιωάννα Παππά προσπαθώντας συγκινητικά να την κρατήσει όρθια. Πατέρας και κόρη κοιτάξουν τους εαυτούς τους στους καθρέφτες, τα είδωλά τους πολλαπλασιάζονται μαζί με τα είδωλα των θεατών.
Η θεατρική πράξη δεν έχει θολά σημεία, είναι ξεκάθαρη, γεμάτη συναισθήματα, ο θεατής μπορεί να την καταλάβει ακόμη κι αν δεν ξέρει τη γλώσσα των ηθοποιών.
Η επιλογή των χρόνων της Χούντας σχετίζεται με την οπισθοδρόμηση. Ήταν μια περίοδος άγρια, σκοτεινή και ακραία. Η παράσταση παράλληλα αναφέρεται και στο θαύμα. Η «Μιράντα» είναι το θαύμα. Ο άνθρωπος είναι ικανός να συγχωρέσει, να επιλέξει την ελευθερία απελευθερώνοντας το πνεύμα του και κατά συνέπεια την ψυχή του.
Οι δαίμονες
Ο Πρόσπερο παλεύει με τους δαίμονες του, την ψυχή του. Αυτήν προσπαθεί να σώσει. Ο κόσμος του είναι απόλυτα πνευματικός και δεν ταιριάζει, δεν εναρμονίζεται με τον πραγματικό κόσμο. Είναι παγιδευμένος μέσα σε ένα σώμα ανθρώπινο γεμάτο πάθη και αδυναμίες. Η ψυχή του είναι στερημένη, στεγνή, καθηλωμένη. Θέλει να πετάξει, να χορέψει, να απελευθερωθεί. Η Μιράντα είναι η ψυχή του. Θεραπεύοντας την ανάπηρη κόρη του (μέσω της αφήγησης της «Τρικυμίας» του Σαίξπηρ) θεραπεύει την ψυχή του.
Ξεχωρίσουμε τ’ ανθρώπινα χαρακτηριστικά του πατέρα της Μιράντας. Η μαγική του δύναμη δεν είναι απεριόριστη, φαίνεται πως μπορεί κανείς να τον αιφνιδιάσει. Έχει τις αδυναμίες ενός σχολαστικού σοφού, είναι συχνά εκδικητικός, ευερέθιστος, κομματάκι φλήναφος και πολύλογος. Βλέπουμε πως πρόκειται για άνθρωπο των βιβλίων, έναν αλχημιστή που δεν είχε πλαστεί για ηγεμόνας, παρά μόνο του στοχασμού και που εύκολα κάποιοι επιτήδειοι και αγνώμονες τον εκθρόνισαν. Ένα ιδιαίτερο είδος μεγαλείου περιβάλλει τη μορφή αυτή που έχει ένα υψηλό όραμα για τη φαινομενικότητα του αισθητού κόσμου.
Καθώς το πνεύμα πασχίζει για την ελευθερία του, έχει τη δύναμη να κάνει απίστευτα πράγματα. Ακόμη και να πετάξει. Έχει ακόμη τη δύναμη να μεταμορφώσει την πραγματικότητα, να θεραπεύσει την όμορφη και αγνή κόρη του Μιράντα.
Έκθεση και ρίσκο
Πολύ μεγάλο ρίσκο η παράσταση για τους δύο θαυμάσιους ηθοποιούς. Είναι διαρκώς εκτεθειμένοι, αλλά δεν οπισθοχωρούν, δεν ξεγλιστρούν, δεν διαφεύγουν. Αυτή τους η έκθεση δημιουργεί ένα σενάριο στο οποίο εμπλέκεται η φαντασία του θεατή.
Ο Πρόσπερο είναι ο ιδεώδης φιλόσοφος που τον πέταξαν σε μια βάρκα με τα βιβλία του και τον έριξαν στη θάλασσα εξόριστο. Και η Μιράντα είναι κάτι το οποίο αυτός ανέθρεψε. Γίνεται σύμβολο μιας καθαρής ψυχής γιατί μεγαλώνει αποκομμένη, χωρίς καμία επαφή με τον έξω κόσμο. Μαθαίνει τον κόσμο μέσα από τις αφηγήσεις του πατέρα της. Η Μιράντα είναι η ψυχή όλων των αντιφρονούντων, ένα καταφύγιο ουμανισμού σε αυτό τον άδικο κόσμο.
Είναι εξόριστοι – δεν είχαν άλλη επιλογή. Κανείς δεν εγκαταλείπει την πατρίδα του. Κι αυτοί αναγκάστηκαν. Ζουν την τιμωρία ενός άδικου κόσμου σαν ζωντανοί νεκροί.
Η ίδια παράσταση που στην Αθήνα συνδέεται με τη Χούντα, στη Λιθουανία είχε να κάνει με την ανελευθερία του σοβιετικού καθεστώτος.
Οι ερμηνείες
Ο Λαέρτης Μαλκότσης, που χρόνια παρακολουθούμε και θαυμάζουμε, επιτελεί έναν πραγματικό άθλο επί σκηνής, παίζοντας και αλλάζοντας χαρακτήρες μόνο με τον τόνο της φωνής του και τις στάσεις του σώματός του. Αεικίνητος, χειμαρρώδης, ασύλληπτος, χορεύει, εξεγείρεται, εκρήγνυται. Βαθιά συγκινητικός στη μεταφορά του μηνύματος του έργου στην ελληνική πραγματικότητα, μιμούμενος επιτυχημένα τις φωνές του δικτάτορα Παπαδόπουλου, του εθνάρχη Κωνσταντίνου Καραμανλή και του “γέρου της δημοκρατίας” Γεώργιου Παπανδρέου. Η αυτο-έκφραση σε όλη της την έκταση. Ένας καλλιτέχνης πραγματικά σπάνιος και αστείρευτος.
Τι να πρωτογράψει κανείς για την Ιωάννα Παππά και για τη φοβερή της πρόοδο των τελευταίων χρόνων. Στο Θέατρο Επί Κολωνώ, στο Θέατρο Τέχνης, ως Αντιγόνη το καλοκαίρι, ως Μαρία Πολυδούρη αισθαντική κι αγαπημένη, ερμηνεία για την οποία έλαβε και το Βραβείο Μερκούρη. Φέτος ως Μαρία (Μάσα) στις «Τρεις Αδελφές» του Τσέχωφ και ως Μιράντα. Έχει μελετήσει με εμβρίθεια τόσο τα εξωτερικά γνωρίσματα του παραπληγικού ατόμου, τη στάση, τις κινήσεις του σώματος και των άκρων, την άρθρωση του λόγου, όσο και τον ψυχισμό του. Ο τρόπος που υποδύεται τη Μιράντα και επικοινωνεί με το βλέμμα της είναι μοναδικός. Και όσο σταθερή και βλοσυρή στέκεται καρφωμένη σαν εύθραυστη Μιράντα, τόσο αεικίνητη, ευέλικτη και εύγλωττη αγερολάμνει, αιωρείται και απογειώνεται παίζοντας το δαιμονικό ξωτικό Άριελ. Το σώμα της, θαρρείς πως ξεπερνά τους φυσικούς νόμους και ο λυρισμός αναβλύζει από κάθε πόρο. Σπουδαία, ιδιοσυγκρασιακή, σπάνια. Πρόκειται για δύο εκθαμβωτικές ερμηνείες. Με οίστρο διάχυτο, με δύναμη που εμφορεί τα πάντα.
Οι συντελεστές
Η Μετάφραση του Νίκου Χατζόπουλου είναι αριστοτεχνική και καίρια.
Τα Σκηνικά – Κοστούμια του Dainius Liskevicius ευρηματικά και λειτουργικά.
Θαυμάσια η Μουσική (Antanas Jasenka) με ρομαντική σφραγίδα και ειρωνικό στίγμα.
Οι Φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου δίνουν έμφαση στις εμπνευσμένες ιδιοτυπίες της παράστασης.
Αξιόλογη δουλειά έγινε και από τη δραματολόγο της παράστασης, Έρι Κύργια.
Ο Oskaras Korsunovas, ο Λαέρτης Μαλκότσης, η Ιωάννα Παππά έπλασαν έναν κόσμο ανείδωτο και μυστικό, μια πολύτιμη κατάδυση στο θείο αλλά και το σκοτεινό.
Το έργο
Η Τρικυμία (The Tempest, περ. 1610-11) θεωρείται το τελευταίο έργο και ένα από τα πλέον σημαντικά του Σαίξπηρ. Έχει ειπωθεί πως το έργο συνιστά την ποιητική διαθήκη, τον αποχαιρετισμό στο θέατρο, τη φιλοσοφική και καλλιτεχνική αυτοβιογραφία του συγγραφέα. Ο Jan Kott, στην ανάγνωση του οποίου στηρίχτηκε ο σκηνοθέτης της παράστασης, Oskaras Korsunovas, βλέπει την Τρικυμία, όπως όλα τα μεγάλα σαιξπηρικά δράματα: «το γεμάτο πάθος ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με τον πραγματικό κόσμο».
Η προϊστορία
Ο Πρόσπερο, νόμιμος δούκας του Μιλάνου, άνθρωπος της διανόησης και λάτρης των μυστικιστικών τελετών, αποφασισμένος να εντρυφήσει βαθύτερα στη μελέτη, παραχωρεί μέρος των εξουσιών του στον αδερφό του Αντόνιο. Εκείνος, ωστόσο, συνωμοτεί με τον βασιλιά της Νάπολης, Αλόνσο, και σφετερίζεται την περιουσία και την εξουσία του Πρόσπερο. Επιδιώκει, μάλιστα, τον αφανισμό του αδερφού του και της μικρής του κόρης Μιράντα, τους οποίους εγκαταλείπει στο ανοιχτό πέλαγος, πάνω σε μια σάπια βάρκα. Οι δυο τους σώζονται χάρη στον οίκτο του καλοσυνάτου Γκονζάλο, που τους δίνει τροφή, ρούχα και βιβλία, και καταλήγουν σ’ ένα ερημονήσι.
Το ερημονήσι
Πάνω στο ερημονήσι ζούνε μόνο η μάγισσα Συκοράκα, ο γιος της Κάλιμπαν, το αιθέριο πνεύμα Άριελ, και άλλα πνεύματα και ξωτικά. Η Συκοράκα, πριν πεθάνει, φυλακίζει τον Άριελ στη διχάλα ενός δέντρου, στην οποία παραμένει για 12 χρόνια.
Η έλευση του Πρόσπερο
Ο Πρόσπερο καταπλέει στο νησί, κάνει συντροφιά με τον Κάλιμπαν, μαθαίνει από εκείνον τα μυστικά του νησιού, του διδάσκει, με τη σειρά του, την ομιλία, και στη συνέχεια τον σκλαβώνει. Επιπλέον, χάρη στις μαγικές του δυνάμεις απελευθερώνει τον Άριελ από τη διχάλα και τον θέτει υπό τις δικές του υπηρεσίες. Τέλος, ο Πρόσπερο γίνεται για τη Μιράντα, την ψυχή του, πολύτιμος δάσκαλος.
Στο σήμερα
Η θεατρική παρουσίαση των γεγονότων ξεκινάει 12 χρόνια μετά την έλευση του Πρόσπερο και της Μιράντας στο νησί. Ο Πρόσπερο έχει πια εξελιχθεί σ’ έναν μεγάλο μάγο, που ασκεί τέλειο έλεγχο πάνω στα στοιχεία της φύσης. Σε μια ευνοϊκή για τον πρώην δούκα συναστρία, ο στόλος των συνωμοτών ταξιδεύει κοντά στο νησί και ο Πρόσπερο προκαλεί μαγικά μία τρικυμία, κατά την οποία το καράβι του Αλόνσο βουλιάζει. Οι ναυαγοί, χωρισμένοι σε ομάδες, σκορπίζονται στο νησί και κάθε ομάδα πιστεύει ότι είναι η μόνη επιζήσασα.
Ο Φερντινάντο και η Μιράντα
Εν τω μεταξύ, καθώς ο Φερντινάντο, γιος του Αλόνσο, περιφέρεται δυστυχισμένος στο νησί, γνωρίζει τη Μιράντα. Οι δύο νέοι ερωτεύονται αστραπιαία.
Ευτυχισμένο τέλος
Λίγες μόνο ώρες μετά το ναυάγιο, ο Αντόνιο και ο Αλόνσο ανακαλύπτουν ότι τα βάσανά τους προέρχονται από την αδικία τους προς τον Πρόσπερο, στον οποίον επιστρέφουν το δουκάτο του. Όλοι συμφιλιώνονται και η Μιράντα με τον Φερντινάντο αρραβωνιάζονται. Ο Πρόσπερο, αφού ελευθερώσει τον Άριελ, αποκηρύσσει τη μαγεία κι εγκαταλείπει τα μαγικά του σύνεργα στο νησί, προτού επιστρέψει και πάλι δούκας στο Μιλάνο.
Η τρικυμία πέρασε, τα μάγια λύθηκαν και η παράσταση τελείωσε. Η ζωή ξαναρχίζει τέτοια, όπως ήταν και πριν, για τους ήρωες του δράματος και για τους θεατές.
Κι έτσι, η ιστορία ξαναγυρίζει στην αφετηρία της, σαν να μη συνέβη τίποτα…
Jan Kott
Ταυτότητα της παράστασης
Μετάφραση: Νίκος Χατζόπουλος
Διασκευή – Σκηνοθεσία: Oskaras Korsunovas
Σκηνικά – Κοστούμια: Dainius Liskevicius
Μουσική: Antanas Jasenka
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Δραματολόγος παράστασης: Έρι Κύργια
Βοηθός σκηνογράφου: Τίνα Τζόκα
Βοηθός σκηνοθέτη: Ελένη Μιχαηλίδου
Φωτογραφίες – video teaser, trailer long: Βάσια Αναγνωστοπούλου
Trailer short: Σωκράτης Σπανός
Παίζουν: Λαέρτης Μαλκότσης, Ιωάννα Παππά
Διάρκεια: 100 λεπτά, χωρίς διάλειμμα
