Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Η αμαρτία γράφει την ιστορία, η αρετή σιωπά.
Γιόχαν Βόλφγκανγκ Φον Γκέτε
Ο μεγάλος φιλόσοφος Πλάτωνας πραγματοποίησε δύο ταξίδια στις Συρακούσες, την «ωραιότατη και καταστόλιστη πόλη», όπως ο Κικέρων την αποκάλεσε, με στόχο να εφαρμόσει τις ιδέες του για μια ιδανική «πολιτεία». Εκεί επιχείρησε να πραγματοποιήσει το πολιτικό του όραμα μέσα από τη σύζευξη της πολιτικής με τη φιλοσοφία, αλλά το αποτέλεσμα του εγχειρήματος ήταν απογοητευτικό.
Το πρώτο ταξίδι πραγματοποιήθηκε το 388 π.Χ. Ο τύραννος των Συρακουσών, Διονύσιος, είχε καλέσει τον Έλληνα φιλόσοφο. Ο Πλάτωνας ανέπτυξε μια στενή σχέση με τον αδελφό της συζύγου του, τον Δίωνα, ένα λάτρη της φιλοσοφίας. Όμως ύστερα από μερικά χρόνια ήρθε σε ρήξη με τον Διονύσιο και αναγκάστηκε να διαφύγει. Το πλοίο που επέβαινε κατέληξε στην εχθρική, προς την Αθήνα, πόλη της Αίγινας, με αποτέλεσμα να πουληθεί ως δούλος. Για καλή του τύχη ένας φίλος του τον αναγνώρισε, τον αγόρασε και του έδωσε την ελευθερία του.
Μετά το θάνατο του Διονύσιου ο Πλάτωνας επιστρέφει το 367 π.Χ στις Συρακούσες, ως καλεσμένος του διαδόχου του αυτή τη φορά, του Διονύσιου του νεότερου. Όμως και με αυτόν θα υπάρξει η ίδια κατάληξη. Ο Διονύσιος ο νεότερος, φοβούμενος την επιρροή του Έλληνα φιλοσόφου και του Δίωνα, αποφασίζει να τον φυλακίσει.
Αφού απελευθερώνεται επιστρέφει ύστερα από έξι χρόνια, για τρίτη και τελευταία φορά, με σκοπό να διαιτητεύσει μια νέα διαφωνία μεταξύ Διονυσίου και Δίωνα. Όμως δεν κατάφερε κάτι, με αποτέλεσμα να επιστρέψει οριστικά στην Αθήνα, όπου και έζησε μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Περιτριγυρισμένες από ισχυρότατα τείχη που είχαν μήκος 28 χλμ., οι Συρακούσες στολίζονταν από θαυμάσια ανάκτορα, όπως αυτό του Ιέρωνα, περίφημους ναούς της Αρτέμιδας και της Αθηνάς, από την κρήνη Αρέθουσα και το περίφημο θέατρο των Συρακουσών, αριστούργημα αρχιτεκτονικής και ακουστικής. Τα νομίσματά της, που σώθηκαν, είναι αληθινά καλλιτεχνήματα.
Σε αυτή την πόλη, σε μια ατμόσφαιρα πλούτου, έχθρας, οικονομικής ακμής και δύναμης, μια πόλη που ταράσσεται από σφοδρές διαμάχες ανάμεσα στους ευγενείς και τους υποδουλωμένους ντόπιους, ο ετοιμοθάνατος τύραννος της Σικελίας, Λορέντζο Λαλίνι, σύμφωνα με τον Δημήτρη Δημητριάδη, στο έργο του «Ο γύρος του κόμπου», καλεί τον Αθηναίο φιλόσοφο Αρίσταρχο Ερμίδη. Η πρόσκληση γίνεται προκειμένου ο φιλόσοφος να λύσει τον «κόμπο» που ο ίδιος έχει δέσει: αφήνει ολόκληρη την περιουσία του στο νόθο γιο του. «Όταν φτάσεις στην άκρη του σχοινιού, δέσε ένα κόμπο και κρατήσου εκεί», λέει ένας σοφός. Κρατήσου στα όρια.
Οι δύο νόμιμοι γιοι του σχεδιάζουν να τον δολοφονήσουν. Ο τύραννος δεν αλλάζει τη διαθήκη του. Μέσα από διαδοχικές συζητήσεις με όλα τα μέλη της οικογένειας, το νήμα περιπλέκεται και ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται πως τίποτε δεν είναι όπως παρουσιάζεται. Όταν γνωρίζει το νόθο γιο, όλα καταρρέουν κι από Σωτήρας μεταμορφώνεται σε Τέρας.
«Μη σας ξεγελά η όρθια στάση μας! Το κεφάλι μπορεί να κοιτάζει ψηλά, έχετε δει όμως το μέσα ρύγχος;».
Η θεατρική ομάδα λευκή ΣΚΗΝΗ παρουσίασε τον Απρίλιο και τον Μάιο, για πρώτη φορά, το αδημοσίευτο έργο του Δημήτρη Δημητριάδη «Ο Γύρος του κόμπου: Σικελική τραγωδία» στο θέατρο Tempus Verum / Εν Αθήναις, σε σκηνοθεσία Γιώργου Δούλου, σε μια παράσταση αυστηρώς ακατάλληλη για ανηλίκους.
Ο συγγραφέας
Εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια, ο Δημήτρης Δημητριάδης καταγράφει μια πραγματικότητα μέσα από τη δική μου διήθηση των πραγμάτων που συχνά έχει ένα ιδιαίτερα προσωπικό στίγμα. Προσπαθεί να φτάσει σε μια ποιητική μεταγραφή του πραγματικού. Το θέατρό του είναι ένα φυσικό θέατρο. Μιλάει για την ανθρώπινη παρουσία ως κεντρικό παράγοντα με ό, τι σημαίνει αυτό. Αυτό είναι το κίνητρο που τον οδηγεί σε θέματα φόρμας και γραφής πάνω σε ζητήματα τα οποία επανέρχονται διαρκώς: Η ταυτότητα, ο θάνατος, ο έρωτας, η θνητότητα, η παρουσία του ανθρώπου στον κόσμο, ο κόσμος, οι ανθρώπινες σχέσεις. Και όλο αυτό φυσικά πάντα σε συνομιλία με την υπάρχουσα δραματουργία.
Πέραν του κριτικού στοχασμού που επιχειρεί στο πλαίσιο της εποχής, θέτει στις μέρες μας ερωτήματα που χρήζουν έμπρακτης απάντησης.
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1944. Το 1963, με υποτροφία του βελγικού κράτους, σπούδασε θέατρο και κινηματογράφο στις Βρυξέλλες, στο Εθνικό Ινστιτούτο Τεχνών Θεάματος (INSAS). Το 1968 ανέβηκε στο Παρίσι, στο Théâtre de la Commune d’ Aubervilliers από τον Πατρίς Σερό το πρώτο θεατρικό του έργο, Η Τιμή της Ανταρσίας στην Μαύρη Αγορά (1965-66).
Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1971, ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη μετάφραση.
Μετέφρασε: Ζαν Ζενέ, Ζαν Πολ Σαρτρ, Μορίς Μπλανσό, Ζωρζ Μπατάιγ, Κώστα Αξελό, Γκόμπροβιτς, Μολιέρο, Μισέλ Μπιτόρ, Σαίξπηρ, Μαργκερίτ Ντιράς, Κουρτελέν, Μέτερλινκ, Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Κολτές, Σάμιουελ Μπέκετ, Τένεσι Ουίλιαμς, καθώς και αρχαίο δράμα: Αισχύλο (Ορέστεια) και Ευριπίδη (Φοίνισσες, Ιππόλυτος, Ελένη, Ιφιγένεια εν Ταύροις).
Το προσωπικό του έργο ξεκίνησε το 1978 με το πεζογράφημα «Πεθαίνω σαν χώρα» και ακολούθησε το 1980 η ποιητική ενότητα Κατάλογοι 1-4. Παράλληλα συνέγραψε πολλά θεατρικά έργα.
Αθέατες πλευρές του παρελθόντος
Η ανάγκη να γνωρίζει κανείς τις ρίζες του και να τοποθετεί τον εαυτό του μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο είναι μια θεμελιώδης ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών και συνδέεται με την ανάγκη διατήρησης αξιόπιστων και αυθεντικών πηγών.
Το θέμα της «Σικελικής Τραγωδίας» είναι παρμένο από την αρχαιότητα. Είναι μια σύζευξη αρχαιοελληνικού δράματος και νεοελληνικής ποίησης. Άλλωστε, η θεματολογία της ευρωπαϊκής δραματουργίας πάντα «τράφηκε» από την αρχαιοελληνική ιστορία και μυθολογία, οι οποίες, σημειωτέον, τροφοδοτούν ποικίλες αλληγορικές μυθοπλασίες και της σημερινής ελληνικής και διεθνούς δραματουργίας.
Πρόκειται για έναν ιδιαίτερο τύπο γραφής που μπορεί να συνθέτει τη μυθοπλασία με αδρογραφήματα συγκυριών ή με σπαράγματα από ιστορίες πραγματικών ανθρώπων, πραγματικών συλλογικών μορφωμάτων, διασώζοντας αθέατες πια πλευρές ενός παρελθόντος που ζει ακόμη στη μνήμη όσων το παρήγαγαν.
Ο Δημητριάδης και σ’ αυτό το έργο του αφομοιώνει στοιχεία Ιστορίας, Τέχνης, Πολιτικής και Επιστήμης, κάνοντας έναν ισομερή συγκερασμό στη σύνολη ανθρώπινη γνώση και εμπειρία.
Το έργο αποτελεί ένα ψυχογράφημα θεατρικό. Ο συγγραφέας αναζητά πρόφαση, προκειμένου να μιλήσει για τα κακώς κείμενα της πολιτισμένης κοινωνίας, για την υποκριτική δικαιοσύνη, για την παντοδυναμία του συμφέροντος αλλά και για την απρόβλεπτη φύση της ανθρώπινης ψυχής.
«Τίποτε πιο φυσικό και τίποτα πιο νόμιμο απ’ τον πόθο, όποιος κι αν είναι αυτός».
Αναμοχλεύει με την πένα του επιθυμίες και πάθη, γητεύει τη γλώσσα με τις σαν δίστομο μαχαίρι λεκτικές περιστροφές του, ώσπου να φτάσει στη λογοτεχνική κορύφωση που ελευθερώνει.
Φιλοσοφικός προσανατολισμός
Πέρα και κάτω από την αστυνομική του διάσταση, το έργο στηρίζεται στην ολοκληρωμένη και αντισυμβατική ιδεολογία του Δημητριάδη. Έργο – μήτρα του δραματουργικού του σύμπαντος, όπου αποδομείται αριστοτεχνικά η πλατωνική φιλοσοφία. Έργο με φιλοσοφικό προσανατολισμό και πρόδηλες αναφορές στο μύθο του Σπηλαίου, την Έβδομη Επιστολή και τη σικελική εμπειρία του φιλοσόφου, με σπαράγματα πλατωνικών φράσεων και προσώπων, ο Δημητριάδης γκρεμίζει μεθοδικά τον πνευματικό του εχθρό, γιατί «πίστεψε ότι νίκησε τον Άνθρωπο μέσα του».
«Τον κέρδισα με τρομερό ανυπόφορο θανατηφόρο πόθο, καταστρατηγώντας τούς φυσικούς νόμους και τους θεσμικούς κανόνες».
Ο «Γύρος του κόμπου», περιστρεφόμενος γύρω από δίπολα (Αλήθεια – Ψεύδος, Σάρκα – Πνεύμα, Σκοτάδι – Φως, Καλό – Κακό, Θύμα – Θύτης, Φύση – Ηθική) και δημητριαδικές έννοιες (Έρωτας, Άνθρωπος, Θνητότητα, Εξουσία, Πόνος), καταλήγει στον πλήρη αφανισμό του Ανθρώπου.
H παράσταση
Τη σύνθεση ενός τέτοιου θεατρικού οικοδομήματος επιχείρησε να αποδώσει σκηνικά, με πυκνή ατμόσφαιρα και ιδιαίτερη έμφαση στην ύφανση της (περι)πλοκής, η παράσταση της λευκής ΣΚΗΝΗΣ.
Με οξύνοια, παρατηρητικότητα, συγκριτική ικανότητα, ο σκηνοθέτης Γιώργος Δούλος έδωσε μια ουσιαστική, λιτή αλλά συναρπαστική παράσταση, λύνοντας με επιτυχία ένα δύσκολο και σφιχτό κόμπο. Η ομορφιά ενός κόσμου, όπως και η σήψη του, διαφοροποιημένου ριζικά στη λαμπρότητα και τη χαρά του από την ασκητική θεώρηση που πρεσβεύει ο χριστιανισμός, αποκαλύπτεται στις μορφοποιήσεις των ηρώων. Η παράσταση αναδημιουργεί εικαστικά τοπία του με λεκτικό καμβά την ποιητική απεραντοσύνη του Δημήτρη Δημητριάδη. Φιλίες, συνωμοσίες, η δύναμη του έρωτα, η αφύπνιση της επιθυμίας, η φρίκη της προδοσίας, αισθητικές αναφορές στο μέλλον ή σε μια ιδέα που χάθηκε ανεπιστρεπτί. «Πληγές και μυστικά», μέχρι χθες ακόμη «σφαλισμένα», που τώρα αποκαλύπτονται και ομολογούνται.
Ο «Γύρος του κόμπου» είναι ένα ποιητικό κείμενο τόσο υψηλής ποίησης που το γεγονός αυτό, από μόνο του, συνιστά μια πρόκληση και προσδίδει μια ιδιαιτερότητα, για να μην πω μοναδικότητα, στο όλο εγχείρημα του Γιώργου Δούλου και της Λευκής ΣΚΗΝΗΣ.
Η ομάδα προτείνει το δημιουργικά ουσιώδες, το διαφορετικό, το «άλλο» στην τέχνη του θεάτρου. Ο μινιμαλισμός, η αφαίρεση, ο μαγικός ρεαλισμός τροφοδοτούν αρμονικά το σχήμα. Μυστηριακό, εξαιρετικό τολμηρό και προκλητικό έργο, που ωστόσο διέπεται από τις έννοιες του ιερού και του τραγικού.
Ο σκηνοθέτης, που ανέλαβε με αισθητική επιδεξιότητα και τα σκηνικά – κοστούμια, στάθηκε μπροστά στο σπουδαίο κείμενο του Δ. Δημητριάδη δίχως δέος που βραχυκυκλώνει τη δημιουργικότητα, αλλά με ενθουσιασμό και ορμή αναζωογονητική. Δημιούργησε κάτι νέο, ενδιαφέρον και πολύτιμο.
Οι ηθοποιοί Μαρία Αποστολακέα, Αλκινόη Ζαχαρόγιωργα, Ηρώ Κισσανδράκη, Απόστολος Μαλεμπιτζής, Νικόλας Παπαευθυμίου, Κωνσταντίνος Παράσης, νέοι και ταλαντούχοι, κινήθηκαν με άνεση και σφρίγος στη σκηνή. Ήταν όλοι τους εντυπωσιακοί.
Στην παράσταση συνέβαλαν τα μέγιστα η δραματολόγος Νίνα Σκριβάνου, η χορογράφος Κορίνα Κόκκαλη και η φωτίστρια Χριστίνα Θανάσουλα. Και οι τρεις αξιοσημείωτες.
Δεν πρόκειται να παραλείψω, πριν κλείσω αυτό το κείμενο, να κάνω μια αναφορά στον εκπληκτικό ηθοποιό Γιάννη Σιαμψιάρη, που έχει ασχοληθεί με το θέατρο (πάμπολλες οι συνεργασίες του με το ΚΘΒΕ), τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και το τραγούδι. Ακριβής, εύστροφος, εκφραστικός, έδωσε μια ψυχολογικά θεμελιωμένη και άριστα σφυρηλατημένη ερμηνεία.
Ταυτότητα παράστασης
Σκηνοθεσία, Σκηνικά, Κοστούμια: Γιώργος Δούλος
Δραματουργική επεξεργασία: Γιώργος Δούλος – Νίνα Σκριβάνου
Δραματολόγος – Ηχητική δραματουργία: Νίνα Σκριβάνου
Κίνηση: Κορίνα Κόκκαλη
Φωτισμοί: Χριστίνα Θανάσουλα
Φωτογραφίες: Νίκος Πανταζάρας
Επικοινωνία: Μαριάννα Παπάκη, Νώντας Δουζίνας
Υπεύθυνη οργάνωσης παραγωγής: Νίνα Σκριβάνου
Εκτέλεση παραγωγής: Constantly Productions
Ηθοποιοί: Μαρία Αποστολακέα, Αλκινόη Ζαχαρόγιωργα, Ηρώ Κισσανδράκη, Απόστολος Μαλεμπιτζής, Νικόλας Παπαευθυμίου, Κωνσταντίνος Παράσης, Γιάννης Σιαμσιάρης.
Τοποθεσία: Θέατρο TempusVerum / Εν Αθήναις – Ιάκχου 19, Γκάζι
Διάρκεια: 100’
