Ηθοποιός είναι ο άνθρωπος του οποίου το επάγγελμα είναι να παίζει ρόλους. Είναι ο καλλιτέχνης που συμμετέχει σε θεατρική παράσταση ή σε κινηματογραφικό, τηλεοπτικό, ραδιοφωνικό έργο και ερμηνεύει ρόλο.
Δεν είναι ούτε αστέρι, ούτε βεντέτα, ούτε φως. Είναι κάποιος που πολεμά, που αιχμαλωτίζεται, που δραπετεύει, και αυτές οι σκληρές, αλλά πολύτιμες εμπειρίες σε συνδυασμό με το ταλέντο που του δωρήθηκε, τη μελέτη και την πολύ καλή μόρφωση του δίνουν τη δυνατότητα να υποδύεται χαρακτήρες.
Ο ηθοποιός ζει έντονα πολλές και σκληρές ζωές, όσο για τη δική του ζωή μένουν γρήγορες αναπνοές και δυνατοί χτύποι καρδιάς.
Ο ηθοποιός είναι ένας ταπεινός, παθιασμένος κι ανόθευτος ασκητής.
Η λέξη ηθοποιός είναι σύνθετη και αποτελείται από το ουσιαστικό ήθος (αρχ. ελλ.: χαρακτήρας) και το ρήμα ποιώ (αρχ. ελλ.: φτιάχνω, δημιουργώ).
Ηθοποιός σημαίνει αυτός που φτιάχνει -υποδύεται- κάποιον χαρακτήρα. Δεν σημαίνει αυτός που ποιεί ήθος, όπως εσφαλμένα το ερμηνεύουν μερικοί.
Το θέατρο, ως μορφή Τέχνης, δίνει τη δυνατότητα να συνδεθούμε, να συγκινηθούμε, ν’ αγγίξουμε ο ένας τον άλλον, να νιώσουμε μαζί -ηθοποιοί και κοινό- την αλήθεια των συναισθημάτων. Αρκεί, άραγε, μία γενετική δυνατότητα υποκριτικής που έλαχε – αυτό που λέμε ταλέντο, σε έναν νέο ηθοποιό- για να πετύχει τη μαγική συγκίνηση του κοινού ως βιωμένη εμπειρία, που αποτελεί και τον ουσιαστικό ρόλο του θεάτρου τη στιγμή που τα φώτα σβήνουν;
Eίναι μια τέχνη
Είναι μια τέχνη
Και έτσι μπορείς να το δεις
Σαν την παλιά παροιμία
Με τους δύο τσαγκάρηδες
Ο ένας ήθελε να κάνει καλά παπούτσια
Ο άλλος μαγαζί με βιτρίνα
Και πολλά λεφτά
Διαλέγεις και παίρνεις
(“Ηθοποιός σημαίνει φως;” – Γιώργος Κοτανίδης)
Αρχαίο ελληνικό θέατρο
Στο αρχαίο ελληνικό θέατρο οι ηθοποιοί ονομάζονταν υποκριτές. Πρώτος υποκριτής και ο πρώτος που εισήγαγε αυτήν την καινοτομία η οποία προκάλεσε τη γέννηση της τραγωδίας και του θεάτρου γενικότερα, θεωρείται ο Θέσπις, όταν στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εορτών αφιερωμένων στον Διόνυσο διέκοψε τον διθύραμβο του Χορού και αποκρίθηκε σε πεζό λόγο. Αρχικά υπήρχε μόνον ένας υποκριτής, που συνδιαλεγόταν με τον Χορό και στη συνέχεια, με την εξέλιξη του αρχαίου δράματος, ο Αισχύλος προσέθεσε έναν δεύτερο και ο Σοφοκλής τον τρίτο. Κατά την αρχαιότητα οι ρόλοι ερμηνεύονταν με χρήση μάσκας και αποκλειστικά από άνδρες, παράδοση η οποία ακολουθήθηκε και μεταγενέστερα.
Ρωμαϊκά χρόνια
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, οι θίασοι απαρτίζονταν κυρίως από σκλάβους. Ο -επίσης σκλάβος- θιασάρχης συνέγραφε και σκηνοθετούσε τα έργα τα οποία παρουσιάζονταν μαζί με τα υπόλοιπα δωρεάν θεάματα (μονομαχίες, άγρια ζώα, χορούς) που προσέφερε η πολιτεία στο λαό και πληρωνόταν πενιχρά στο όνομα του θιάσου αναλόγως της επιτυχίας του έργου. Κατά κανόνα οι ηθοποιοί αντιμετωπίζονταν με περιφρόνηση και ακόμα και με ξυλοφόρτωμα όταν η παράστασή τους εκλαμβανόταν ως προσβολή από τους ευγενείς της εποχής. Σπάνιες εξαιρέσεις αποτελούν οι ηθοποιοί Αίσωπος και Ρόσκιος οι οποίοι μνημονεύονται ως αξιόλογοι.
Μεσαίωνας
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα δεν υπάρχει μεγάλη θεατρική δραστηριότητα. Επικρατούν τα θρησκευτικά δράματα και σποραδικά οι φάρσες. Έτσι υπάρχουν αναφορές κυρίως για μίμους, γελωτοποιούς και τροβαδούρους, οι οποίοι όταν τύγχαναν της αποδοχής του -συχνά αριστοκρατικού- κοινού τους είχαν μεγάλες οικονομικές απολαβές. Αντίστοιχα όμως, οι πιο άτυχοι ή ατάλαντοι μεταξύ τους, που δεν κατάφερναν να εξασφαλίσουν την προστασία των ευγενών της εποχής, δέχονταν διώξεις, κατηγορίες και φυλακίσεις.
Αναγέννηση
Κομέντια ντελ Άρτε
Στις 25 Φεβρουαρίου του 1545 συντελείται μία μικρή επανάσταση σε αυτό που αργότερα θα αποκαλεστεί επάγγελμα του ηθοποιού: Οκτώ ηθοποιοί στην Πάντοβα υπογράφουν μία σύμβαση ότι δεν θα είναι πια περιπλανώμενοι ερασιτέχνες αλλά επαγγελματίες ηθοποιοί (dell’arte). Η αυτοσχεδιαστική Κομέντια ντελ άρτε με τους περιοδεύοντες θιάσους της, φέρνει τον ηθοποιό στο επίκεντρο και εισάγει την ερμηνεία των γυναικείων ρόλων από γυναίκες. Μία από τις γνωστότερες ηθοποιούς της εποχής είναι η Ιζαμπέλα Αντρεΐνι (Isabella Andreini).
Ελισαβετιανό θέατρο
Κατά τη βασιλεία της Ελισάβετ θα αποδοθεί στους ηθοποιούς ο τίτλος του υπηρέτη της βασιλικής οικογενείας ή των αριστοκρατών και έτσι θα αναβαθμιστεί το κύρος τους. Οι θίασοι πλέον παίρνουν το όνομά τους από τον αριστοκράτη που τους προστατεύει και αποκτούν μια σχετική οικονομική σταθερότητα και περισσότερες ελευθερίες. Ο επιφανέστερος θίασος της εποχής, μέλη του οποίου υπήρξαν ο –επίσης ηθοποιός Σαίξπηρ και ο δημοφιλέστατος Ρίτσαρντ Μπέρμπατζ (Richard Burbage) ονομαζόταν Chamberlain’s Men.
Ο χρυσός αιώνας της Ισπανίας
Μέσα σε ένα δημιουργικό αναβρασμό που διέπει την ισπανική κοινωνία του 16ου αι. το θέατρο και οι ηθοποιοί απολαμβάνουν την εκτίμηση του κοινού.
Ηθοποιοί και χριστιανισμός
Για πρώτη φορά έγινε λόγος για «μίμους» στην επισκοπική Σύνοδο της Ελβίρας στην Ισπανία το 305 όπου απαγορεύτηκε στους χριστιανούς να ασκούν αυτό το επάγγελμα (οι «μίμοι» τιμωρούνται με δια βίου αποπομπή από την εκκλησία) και ενώ ασχολήθηκαν με το θέμα αργότερα και άλλα περιφερειακά εκκλησιαστικά όργανα καμία Οικουμενική Σύνοδος δεν έριξε το επίσημο ανάθεμα στους ηθοποιούς. Γνωστές όμως είναι οι απαγορεύσεις που επιβάλλονταν στους χριστιανούς για την παρακολούθηση τέτοιων θεαμάτων καθώς και η γενικότερη αρνητική θέση της χριστιανικής εκκλησίας απέναντι στο θέατρο. Η αντίληψη αυτή αρχικά συμβάδιζε πλήρως με το πνεύμα της εποχής και αντανακλούσε το ιδιαιτέρως χαμηλό επίπεδο των προσφερομένων θεαμάτων.
Συγκεκριμένα ο ηθοποιός, όπως άλλωστε και οι ιερόδουλες, δεν είχαν δικαίωμα στη θεία μετάληψη και στα υπόλοιπα μυστήρια. Ο κανόνας αυτός παρέμεινε στη θεωρία για όλες τις υπόλοιπες χώρες εκτός της Γαλλίας στην οποία εφαρμόστηκε κάποιες φορές άλλοτε με ελαστικότητα και άλλοτε με αυστηρότητα -αναλόγως της εποχής και των εμπλεκομένων προσώπων. Γνωστότερο περιστατικό θεωρείται η άρνηση χριστιανικής ταφής του Μολιέρου.
Στην Ελλάδα πάντως, προστάτης του θεάτρου θεωρείται ο Άγιος Πορφύριος που γιορτάζει στις 15 Σεπτεμβρίου.
Θεσμικό πλαίσιο
Στην Ελλάδα οποιοσδήποτε μπορεί να ασκήσει ελεύθερα τη δραστηριότητα του ηθοποιού μετά την κατάργηση τον Μάιο του 1981 (από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας με Υπουργό Πολιτισμού και Επιστημών τον Ανδρέα Ανδριανόπουλο) της ειδικής άδειας ασκήσεως επαγγέλματος ηθοποιού (Νόμος 1158 ΦΕΚ Α΄127/13.5.1981). Εσφαλμένα, συχνά αποδίδεται η κατάργηση της άδειας στη Μελίνα Μερκούρη, η οποία όμως έγινε Υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών, τον Οκτώβριο του 1981. Συνήθως οι ηθοποιοί φοιτούν σε δραματική σχολή προκειμένου να αποκτήσουν τις τεχνικές και θεωρητικές γνώσεις που θα τους επιτρέψουν να ερμηνεύσουν αρτιότερα τους ρόλους τους. Για να εισαχθεί κάποιος σε δραματική σχολή οφείλει να έχει απολυτήριο λυκείου και να περάσει εκτός από τις εξετάσεις της ίδιας της σχολής και ειδικές εξετάσεις από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Ο ηθοποιός – Ελληνική μπαλάντα
Ερμηνεία: Δημήτρης Χορν
Λεύκωμα: Οδός ονείρων
Σύνθεση – Στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις
Ηθοποιός σημαίνει φως.
Είναι καημός πολύ πικρός
και στεναγμός πολύ μικρός.
Μίλησε, κλαις;
Όχι δε λες.
Μήπως πεινάς;
Και τι να φας!
Όλο γυρνάς, πες μου πού πας;
Σ’ αναζητώ στο χώρο αυτό,
γιατί είμ’ εγώ πολύ μικρός
και θλιβερός ηθοποιός.
Θα παίξεις μια, θα παίξω δυο.
Θα κλάψεις μια, θα κλάψω δυο.
Σαν καλαμιά θα σ’ αρνηθώ,
θα σκεπαστώ, θα τυλιχτώ
μ’ άσπρο πανί κι ένα πουλί,
άσπρο πουλί που θα καλεί τ’ άλλο πουλί,
το μαύρο πουλί.
Παρηγοριά στη λυγαριά, υπομονή!
Αχ πώς πονεί!
Κι ύστερα λες για δυο τρελές
που μ’ αγαπούν γιατί σιωπούν,
γιατί σιωπούν…
Έλα στο φως, παίζω θα δεις.
Είμαι σοφός μην απορείς,
έλα στο φως, παίζω θα δεις.
Ηθοποιός, ό,τι κι αν πεις
είναι καημός πολύ πικρός
και στεναγμός πολύ βαθύς.
Ηθοποιός, είτε μωρός, είτε σοφός
είμαι κι εγώ, καθώς κι εσύ είσαι παιδί,
που καρτερεί κάτι να δει.
Πιες το κρασί, στάλα χρυσή
απ’ την ψυχή, ως την ψυχή
