Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Κοιτάζω τη σκηνή. Και εκείνη με κοιτάζει. Με τραβάει. Γλιστρώ στη μαγεία της. Ενσαρκωμένη τρυφερότητα, μύθοι αλλόκοτοι και δράση βίαιη, ανατριχιαστική, άγρια, θολή από τα χρώματα τα σκοτεινά της ερήμωσης και τα αίματα με τα μαύρα της καταστροφής. Παρ’ όλα αυτά η μαγεία με συνεπαίρνει.
Παρακολουθώ με πάθος και με σθένος ιστορίες για ψυχές τραυλές και πονεμένες, μάνες άπονες και εκδικητικές, κόρες αθώες κι άλλες πονηρές σαν ύαινες, πατεράδες σκληρούς και παλικάρια όμορφα κι αδίστακτα.
Παρακολουθώ δύο αγόρια κι ένα κορίτσι με φως πολύ στους ώμους τους, ίδιοι με προβολείς ζωντανοί. Τον Χρήστο Πίτσα, τον Στέλιο Χλιαρά, τη Βάσια Χρήστου (στη βασική φωτογραφία), τρεις δημιουργούς εντυπωσιακούς σε μια χειροποίητη, καλαίσθητη παράσταση.
Παρακολουθώ να κουτσοκεφαλιάζονται βασιλιάδες, να κόβονται χέρια, να ξεριζώνονται καρδιές, να τερταρτιάζονται κακούργοι, να αλογοσύρονται άδικοι. Όλα να γίνονται χωρίς να χυθεί ούτε μια σταγόνα αίμα, παρά την ωμότητα των μύθων. Επί σκηνής βεβαίως από την ομάδα “Χ-αίρεται”, που σε συνεργασία με το Δη.Πε.Θε. Κοζάνης παρουσιάζει την πρωτότυπη παράσταση “Ήταν Κάποτε”, δηλαδή πέντε αλληλοβόρα παραδοσιακά παραμύθια. Μια παράσταση συνταρακτική, γνήσια και απόλυτα ειλικρινή.
H αλληλοβορά, δηλαδή ο κανιβαλισμός και μάλιστα ο ενδοοικογενειακός κανιβαλισμός, όπως ονομάζεται στην ανθρωπολογία, κάνει την εμφάνισή της σε πολλά λαϊκά παραμύθια και παραλογές. Στην Ελλάδα, καθώς και τις περισσότερες Βαλκανικές χώρες, αλλά και στη βόρεια Αφρική, απαντώνται πολλές και εντελώς διαφορετικές παραλλαγές των γνωστών σε όλους μας παραμυθιών, όπως της Σταχτοπούτας, του Κυανοπώγωνα, της Γαϊδουροτομαρούς και πλήθους άλλων.
Για παράδειγμα, σε μερικά από αυτά πληροφορούμεθα πώς η Σταχτοπούτα με τις αδερφές της έφαγαν τη μητέρα τους. Σε άλλα μαθαίνουμε πώς η Γαϊδουροτομαρού ή Ξυλομαρία κρύβεται σε έναν κορμό δέντρου για να μην την παντρευτεί ο πατέρας της! Ακόμη πώς ο Τρισκατάρατος τρώει τις κόρες του ξυλοκόπου, και άλλα πολλά. Πράγματα απερίγραπτα και πολύ ανατριχιαστικά.
Μέσα από τις ιστορίες αυτές αναγνωρίζουμε τα μυθικά στοιχεία και τις εμβληματικές εικόνες ηρώων και ηρωίδων που ανήκουν στην πανάρχαια ευρωπαϊκή μυθολογική παράδοση.
Τα παραμύθια αυτά προέρχονται από την προφορική παράδοση. Είναι καταγραμμένα, ωστόσο, τα περισσότερα από αυτά, τον 19ο αιώνα και βρίσκονται σε διάφορα αρχεία και λαογραφικά περιοδικά, άγνωστα στο ελληνικό κοινό μέχρι σήμερα.
Διατηρούν ζωντανή την εικόνα ενός αρχέγονου μύθου που επιβίωσε μέσα στις λαϊκές αφηγήσεις, χωρίς να υποστεί τη λογοκρισία που γνώρισαν τα λεγόμενα παιδικά παραμύθια. Διακρίνουμε -μέσα από τις άρρηκτες και κυνικές οικογενειακές σχέσεις που περιγράφονται με ζωντάνια και αμεσότητα- την ορμέφυτη τάση της αλληλοβοράς, τάση που φαίνεται ριζωμένη στον οικογενειακό πυρήνα και συνυφασμένη με τις οικογενειακές σχέσεις.
Ίσως οι λαοί είδαν με ζόφο τις ιστορίες τους και να τις έκαναν τρομερούς μύθους. Ίσως κάποτε οι άνθρωποι να ήταν πιο σοφοί και να είχαν πραγματικά εξοικειωθεί με τα αβυσσαλέα πάθη που ταλάνιζαν τις ψυχές τους. Ίσως πάλι να αντλούσαν τις απολαύσεις τους από τη φρίκη και την ωμότητα. Άλλοτε οι άμοιρες ψυχές των ανθρώπων πολεμούσαν και πέθαιναν για έναν καινούργιο κόσμο, που ήλπιζαν πως θα κατακτήσουν. Τον περίμεναν πιο ελεύθερο, πιο δίκαιο, πιο επιεική μαζί τους και οι τραγωδίες των άλλων ίσως να τους ανακούφιζαν.
Όπως κι αν έχει, βλέποντας ο γοητευμένος θεατής την παράσταση «Ήταν κάποτε» από την ομάδα «Χ-αίρεται», εύχεται να μην ξεγελαστεί και οι χαρισματικοί αυτοί καλλιτέχνες να μας προσφέρουν κι άλλες τέτοιες στιγμές με καθαρή κι έντονη φλόγα που ανεβαίνει από την καρδιά στον εγκέφαλο και δίνει ζωντάνια στη σκηνή.
Σημείωμα συντελεστών
Η κοινή αγάπη μας για τα παραμύθια και η νοσταλγία για την αφήγηση παραμυθιών, σαν τρόπο διασκέδασης, ήταν η αφορμή μας για να ξεκινήσουμε αυτό το εγχείρημα. Αγάπη, όχι μόνο για τα παραμύθια που ακούσαμε μικροί, αλλά κυρίως για αυτά που ανακαλύψαμε μεγάλοι. Διασκέδαση, κατ’ άλλους ψυχαγωγία, όχι αυτή που κοιμίζει γλυκά ένα παιδί, αλλά αυτή που μπορεί να αφυπνίσει έναν ενήλικα. Εξάλλου τα παραμύθια ήταν υπόθεση των μεγάλων, πριν από το θρίαμβο της τηλεόρασης και εμείς αυτήν την υπόθεση θέλαμε πάλι να ανοίξουμε. Αναζητήσαμε παραμύθια στην πρώτη τους μορφή, τη μη λογοκριμένη και με κεντρικό άξονα την αλληλοβορά επιλέξαμε πέντε. Τα θέματα που στοιχειώνουν τους ήρωες και τους αντιήρωες των παραμυθιών της παράστασης είναι η απώλεια, ο απογαλακτισμός, η εξουσία, ο ανομολόγητος έρωτας, η ζήλια και η συγχώρεση.
Κατά τη διάρκεια των προβών εισχωρήσαμε και σε άγνωστα για μας μονοπάτια και γίναμε δραματολόγοι, σκηνοθέτες, φωτιστές, μουσικοί επιμελητές, ενδυματολόγοι, σκηνογράφοι… Έτσι κατά τη διάρκεια της παράστασης, επιλέξαμε τα μέρη του θεάτρου, όπως το καμαρίνι, η κουίντα, ή το ηλεκτρολογείο, να “μεταφερθούν” πάνω στη σκηνή, φανερώνοντας στο θεατή τις λειτουργίες τους, που παραδοσιακά αποκρύπτονται. Οι εναλλαγές της μουσικής και του φωτισμού γίνονται μέρος της δράσης των ηθοποιών, προωθώντας σταδιακά τη μετάβαση από το ιλαρό στο τραγικό, κι από το παραμύθι στην πραγματικότητα.
“Αρχή του παραμυθιού, λοιπόν, καλησπέρα τσ’ αφεντιές σας. Ήταν κάποτε ένα…”.
Σημείωμα του Δη.Πε.Θε. Κοζάνης
Το “Ήταν Κάποτε” είναι μια παράσταση στο πλαίσιο του προγράμματος της “Άγονης Γραμμής”. Η “Άγονη Γραμμή” ήταν μια ιδέα που συλλάβαμε το 2007, επιθυμώντας να φτάσουμε σε μέρη που δεν έχει πάει ποτέ το θέατρο. Παρόλο που σήμερα, ακόμα και στο πιο απόμακρο χωριό, υπάρχουν μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας όπως το Ίντερνετ ή η τηλεόραση, τίποτα δε συγκρίνεται με την ανθρώπινη φυσική παρουσία. Το να πας και όχι να μεταδίδεσαι είναι το ιδιαίτερο, το ξεχωριστό. Έτσι λοιπόν το αποφασίσαμε και την ίδια ώρα βάλαμε και κάποιους κανόνες σ’ αυτό το σχέδιο:
Η περιπλάνηση δε θα είχε απαιτήσεις από θεατρικούς χώρους, για να μπορεί να ταξιδέψει παντού.
Μη θεατρικά κείμενα, αλλά παραστάσεις που θα βασίζονται στη λογοτεχνία στην παράδοση, ή σε άλλα είδη.
Πάντα χειμώνα. Το καλοκαίρι τα απομονωμένα χωριά μετατρέπονται σε καταφύγιο των ανθρώπων της πόλης. Τότε όλα είναι εύκολα. Το χειμώνα όμως η απομόνωση είναι πραγματική.
Το “Ήταν Κάποτε” ολοκλήρωσε τον κύκλο των παραστάσεων της “Άγονης Γραμμής” το χειμώνα του 2012. Πιστεύοντας ότι η συγκεκριμένη παράσταση δεν θα έπρεπε να μείνει μόνο στα όρια της δυτικής Μακεδονίας, πραγματοποιήθηκε και μια καλοκαιρινή περιοδεία σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Στην Αθήνα πραγματοποίησε μια σειρά παραστάσεων στο παλιό λιπαντήριο και στο θέατρο “Εμπρός”.
Περιεχόμενο των παραμυθιών
* Στον “Κουκκιπιπέρη”, ένα ηλικιωμένο άκληρο ζευγάρι αποκτά παιδί. Όσο γρήγορα και εύκολα το αποκτά αντίστοιχα το χάνει. Ο θρήνος τους γίνεται τραγούδι, το τραγούδι παραμύθι κι αυτό το παραμύθι αφορμή για τα υπόλοιπα.
* Στο “Ελαφέλι με τη χρυσή την αλυσίδα” δυο γονείς απαρνιούνται και προσπαθούν να βλάψουν τα παιδιά τους. Εκείνα αναζητώντας λύτρωση φεύγουν μακριά, με μοναδικό εφόδιο τη μεταξύ τους αγάπη. Συνεχή εμπόδια εμφανίζονται μπροστά τους, μέχρι να βρουν το δικό τους καταφύγιο.
* Στο παραμύθι “Ο Τρισκατάρατος”, ξετυλίγεται η ζωή μιας αγαπημένης οικογένειας που ελπίζει στην ευτυχία των παιδιών της, μέσα από έναν πετυχημένο γάμο. Έτσι βρίσκει πρόσφορο έδαφος ένας πλούσιος, εκθαμβωτικός νέος και με την πανουργία του καταφέρνει να εξουσιάσει όλη την οικογένεια. Όταν η αλήθεια αποκαλύπτεται είναι πλέον αργά.
* Το “Μυρσινιώ ή το καλογεράκι” είναι μια ιστορία αγάπης. Δύο νέοι συναντιούνται και ζουν τον απόλυτο έρωτα. Για μια νύχτα. Η νύχτα αυτή όμως, ορίζει και ανατρέπει τις ζωές τους, όπως τις ήξεραν μέχρι τότε.
* Στην “Κουλοχέρα”, δύο αδέλφια, ένα αγόρι κι ένα κορίτσι, ζούνε στην ίδια στέγη μέχρι που ένα τρίτο πρόσωπο εμφανίζεται στη ζωή τους. Η ισορροπία στη μεταξύ τους σχέση ταράσσεται και τα όριά τους δοκιμάζονται.
Τα παραμύθια της παράστασης επιλέχτηκαν από τρεις συλλογές: τα Ελληνικά λαϊκά παραμύθια (Α’) του Κώστα Καφαντάρη, τα Ελληνικά παραμύθια (Α’) οι παραμυθοκόρες – Ελληνικά παραμύθια (Β’) τα αλληλοβόρα, της Άννας Αγγελοπούλου.
Αν και τα παραμύθια απαντώνται σε διάφορες παραλλαγές από τόπο σε τόπο, το υλικό της παράστασης αποτελούν απομαγνητοφωνημένες αφηγήσεις ανθρώπων από τη Θράκη (“Ο Κουκκιπιπέρης”), τη Μυτιλήνη (“Το ελαφέλι με τη χρυσή την αλυσίδα”), την Κύπρο (“Ο Τρισκατάρατος”), την Κέρκυρα (“Το Μυρσινιώ ή το καλογεράκι”) και την Τρίπολη (“Η κουλοχέρα”).
Βασικοί Συντελεστές
Σκηνοθεσία – Σκηνικά – Κοστούμια: ομάδα Χ-αίρεται
Διανομή: Χρήστος Πίτσας, Στέλιος Χλιαράς, Βάσια Χρήστου
Διάρκεια: 80 λεπτά
* Το παρακολούθησα τον Ιούνιο στην Κεντρική Σκηνή του θεάτρου Επί Κολωνώ.
www.epikolono.gr e-mail: [email protected]
Ναυπλίου 12 και Λένορμαν 94, Κολωνός – Αθήνα
Στάση Μεταξουργείο
***
Το έργο επαναλμβάνεται την Τετ’αρτη 26 Σεπτεμβρίου 2018 στις 9.30 μ.μ. και την Πέμπτη 27 Σεπτεμβρίου στις 7 μ.μ. στο πλαίσιο του Athens Suitcase Theatre Festival στο Θέατρο Olvio.
