Ευτυχώς, τέλος στο ντροπιαστικό για τον πολιτισμό μας έθιμο της Γιαννούλας της Κουλουρούς έβαλε πρόσφατα η πόλη της Πάτρας.
Σε όλη της τη ζωή η Γιαννούλα η Κουλουρού υπέστη τον συνεχή και βάρβαρο εξευτελισμό από τους συμπολίτες της λόγω του διανοητικού της προβλήματος.
Μέχρι και πέρσι, η μνήμη της προσβαλλόταν κάθε Τσικνοπέμπτη, που γινόταν η αναπαράσταση του γάμου της Γιαννούλας της Κουλουρούς.
Ένας άντρας να ντύνεται νύφη και να αναζητά στον μόλο το γαμπρό, συνήθως ντυμένο με ναυτικό κοστούμι. Η νύφη να συνοδεύεται πάντα από το πλήθος για να μη χάσει το δρόμο.
Η ιστορία του προξενιού, που αναβίωνε με σκληρότητα κάθε χρόνο, δεν αποτελεί αστικό μύθο, αλλά τη βάρβαρη πραγματικότητα μιας ταλαιπωρημένης γυναίκας που μετατράπηκε σε έθιμο.
Η Γιαννούλα ήταν υπαρκτό πρόσωπο, μια γυναίκα με διανοητικό πρόβλημα που έζησε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Πάτρα. Αντιμετώπισε σε όλη τη διάρκεια της ζωής της τον εμπαιγμό των συμπολιτών της. Ωστόσο ύστερα από παρέμβαση του Συλλόγου Ψυχικής Υγείας Πάτρας, ο οποίος το 2015 ζήτησε την κατάργηση του εθίμου, ο δήμος της Πάτρας προχώρησε στις αναγκαίες κινήσεις.
Σύμφωνα με τον Σύλλογο, «είναι αδιανόητο να θεωρείται σήμερα έθιμο και να διαιωνίζεται ως παράδοση ο εμπαιγμός ενός ανθρώπου με ψυχική νόσο και μαζί με αυτήν το άθλιο της συμπεριφοράς μερίδας πολιτών που με τη στάση τους μετέτρεψαν σε μαρτυρική τη ζωή του».
Η θλιβερή ιστορία της Γιαννούλας
Η Γιαννούλα η Κουλουρού γεννήθηκε το 1868 στην Άνω Πόλη Πάτρας. Ήταν πάμπτωχη και πουλούσε κουλούρια για να επιβιώσει. Η ελαφριά νοητική υστέρηση και η αθωότητά της ήταν ένα από τα στοιχεία της προσωπικότητάς της που εκμεταλλεύτηκαν οι κάτοικοι και άρχισαν να την περιπαίζουν.
Ζούσε με τον καημό να παντρευτεί. Το μαράζι της έφτασε στα αυτιά μιας παρέας Πατρινών που αποφάσισαν να της κάνουν πλάκα. Την έπεισαν λοιπόν ότι θα της βρουν γαμπρό και την πήραν μαζί τους για να πάνε να τον βρουν. Η πρώτη «απόπειρα» ξεκίνησε στις 2 Φεβρουαρίου 1914, καθώς την έπεισαν ότι πρόκειται να γίνει ο γάμος, με τη Γιαννούλα να παρελαύνει ως νύφη στην οδό Καλαβρύτων, τη σημερινή Γούναρη, στους κεντρικούς δρόμους και στα στέκια της πόλης. Γαμπρός δεν εμφανίστηκε ποτέ, παρά ένα πλήθος που την κορόιδευε.
Την επομένη χρόνια το πάθημά της έγινε και επιθεώρηση που έγραψαν οι Πατρινοί δημοσιογράφοι Τουρνάς και Αθανασίου και το ρόλο της Γιαννούλας υποδύθηκε ο βαυαρικής καταγωγής Έλληνας ηθοποιός Εδμόνδος Φυρστ.
Το 1918 την ξαναπείθουν ότι της βρήκαν γαμπρό, έναν νεαρό τον Μιλτιάδη Μαντέλη. Ο Νίκος Πολίτης στο βιβλίο του «Οι ωραίοι τρελοί της παλιάς Πάτρας» γράφει: «Εκείνη την ημέρα, νωρίς το απόγευμα, στο σπίτι της Γιαννούλας κάποιες γειτόνισσες την καλλώπισαν με πούδρα και κοκκινάδι στα μάγουλα και την έντυσαν νύφη με πέπλο και στεφάνι από άνθη πορτοκαλιάς και την κατάλληλη ώρα η νύφη βγήκε από τη χαμοκέλα της στηριγμένη στο μπράτσο του γαμπρού». Εκεί ξαφνικά εμφανίστηκαν δύο και καλά στρατιώτες της στρατονομίας και συνέλαβαν το γαμπρό, επειδή δεν είχε δηλωθεί στα μητρώα αρρένων.
Η Γιαννούλα ξέσπασε σε απαρηγόρητα κλάματα κι έπεσε σε μεγάλη θλίψη. Αυτό δε σταμάτησε όμως κάποιους να συνεχίζουν και με αλλά θεατρικά δρώμενα να σατιρίζουν τη Γιαννούλα…
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο πρόεδρος της Αμερικής έγινε ο Ουίλσον. Το 1921 οι ίδιοι άνθρωποι πείθουν αυτή τη φορά τη Γιαννούλα ότι ήταν μακρινή συγγενής του Ουίλσον! Της είπαν ότι μαζί με τον πρόεδρο της Αμερικής κληρονομούν ένα μεγάλο χρηματικό ποσό κι έτσι τώρα που θα γίνει πλούσια, θα παντρευτεί όποιον θέλει. Ένα μεγάλο πλήθος τη συνόδευσε σε γραφείο ψεύτικου δικαστικού κλητήρα που της μέτρησε μπροστά της πάρα πολλά χρήματα. Τη στιγμή που τα έδωσε στη Γιαννούλα μπήκαν δύο (ψεύτικοι) μασκοφόροι ληστές και της τα έκλεψαν!
Η Γιαννούλα ξανά σπάραξε από τον πόνο και τα κλάματα. Την επομένη μέρα, πάλι με ένα πλήθος κόσμου να την περιπαίζει πήγε στην αστυνομία να βρει το δίκιο της…
Από αυτό το γεγονός και μετά, κατέπεσε κι άλλο το ταλαιπωρημένο μυαλό της φτωχής Γιαννούλας. Έβγαλε και μια ιστορία από το μυαλό της που την πίστευε, ότι ήταν αρραβωνιασμένη με έναν φαντάρο.
Το 1922 πείθουν τη Γιαννούλα, ότι ο Ουίλσον ήταν πατέρας του στρατιώτη που ήταν αρραβωνιασμένη! Στο καρναβάλι την πείθουν να πάει στο λιμάνι να υποδεχτεί τον Ουίλσον με το γαμπρό και μια βαλίτσα χρήματα. Πάνω από δέκα χιλιάδες κόσμου την πήγε ντυμένη νύφη στο μόλο, όπου η Γιαννούλα με ανείπωτη χαρά υποδέχεται τον (ερχόμενο με βάρκα) γαμπρό! Τους παραλαμβάνει άμαξα και η Γιαννούλα είναι τρισευτυχισμένη. Ύστερα από λίγο ένας λούστρος μπαίνει στην άμαξα και κλέβει τα λεφτά.
Ο γαμπρός πηδά από την άμαξα για να πιάσει τον λούστρο κι εξαφανίζεται κι αυτός… Όταν κλαίει η Γιαννούλα ο «Ουίλσο» της λέει ότι πάει να στείλει μήνυμα για να έρθει άλλος γαμπρός κι εξαφανίζεται κι αυτός… Η Γιαννούλα πέφτει σε μεγάλη θλίψη. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, το 1923 της είπαν ότι τελικά θα την παντρευτεί σε λίγα χρόνια ο ίδιος ο Ουίλσον και της έστελναν κι ερωτικές επιστολές!
Το 1930 σταματούν όλα γιατί πέθανε ο άνθρωπος που έπειθε τη Γιαννούλα και πλέον δεν εμπιστευόταν άλλον.
Το 1940, επί Κατοχής, η Γιαννούλα είναι 72 χρονών. Δεν μπορεί να επιβιώσει πια. Η Γιαννούλα μόνη και ξεχασμένη βρέθηκε νεκρή στο σπίτι της.
***
Ένα τραγούδι για τη ζωή της Γιαννούλας της Κουλουρούς έγραψε και ερμήνευσε η Ματούλα Ζαμάνη. Πρόκειται για την ιστορία της πιο διάσημης γυναίκας της Πατρινής Αποκριάς την οποία «συνόδευε» ένα αμφιλεγόμενο έθιμο που προκάλεσε ντόρο και αντιδράσεις. Μάλιστα, μετά τις έντονες περυσινές αντιδράσεις δόθηκε τέλος στο έθιμο, το οποίο φέτος θα αντικατασταθεί από τον γάμο του Καραγκιόζη.
Πρόκειται για ένα βάρβαρο έθιμο διαπόμπευσης ενός ατόμου που έπασχε όσο ζούσε από ψυχική νόσο. Το δρώμενο της αναπαράστασης – παρωδίας του γάμου της Γιαννούλας τελείται, με διακοπές, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 την Τσικνοπέμπτη στην Πάτρα.
Ήταν μια μεσόκοπη τότε γυναίκα, αγνώστου καταγωγής και πατρότητος. Έμενε στο Τάσι, σ’ ένα σπιτάκι πίσω από την Καζάρμα. Ζούσε πουλώντας κουλούρια. Ήταν οξύθυμη και βλασφημούσε. Όταν θύμωνε σήκωνε τα φουστάνια της και έδειχνε τα μακριά δαντελωτά βρακιά της.
Αυτή την τρέλα της καλλιεργούσαν ολοχρονίς οι ντορατζήδες της Απάνω Χώρας και η γειτονιά της. Και την τελευταία ή την προτελευταία Κυριακή του Καρναβαλιού γινόταν ο μεγάλος ντόρος — ο γάμος της Γιαννούλας — στον οποίο έπαιρνε μέρος κατά κάποιο τρόπο όλη σχεδόν η πόλη.
Οι στίχοι του τραγουδιού
Πες μας Γιαννιώ,
θα παντρευτείς ή θα μείνεις στο ράφι;
Το μάθανε οι συγγενείς
και η φυλλάδα γράφει…
Γνωρίζει ο κόσμος όλος καλή μου,
την όμορφη ψυχή σου,
αλλάζουν κι οι ανθρώποι Γιαννούλα,
που ξύνουν την πληγή σου
Νύφη πολλοί σε ντύσανε
και άντρας δεν εφάνη,
Όλοι σε κοροιδέψανε,
σου τάξανε στεφάνι
Και παίζουν την τιμή σου καλή μου,
στα ζάρια κάθε βράδυ
Και με τη νύχτα πάλι Γιαννούλα,
Να μένεις δίχως χάδι…
Κι όλο ουρλιάζουν φωνές,
κρύβουν τα δάκρυά σου..
Μόνη γυρνάς στις γειτονιές,
ντροπιάζουν τη χαρά σου.
Ξαπόστασε για λίγο καλή μου,
Φλεβάρης ξεκινάει
κι η κοινωνία η σάπια Γιαννούλα
στο κρίμα σου γλεντάει…
Το έθιμο που προκάλεσε αντιδράσεις
Στο βιβλίο “Καρναβάλι της Πάτρας” του Ν.Ε. Πολίτη, που κυκλοφόρησε από τις Αχαϊκές Εκδόσεις, περιγράφεται με λεπτομέρειες το έθιμο, όπως το τηρούσαν οι Πατρινοί, πριν από πολλά χρόνια.
Ας δούμε ένα απόσπασμα:
“Κατά τις 11 το πρωί, ή τις 3 το απόγευμα στο σπίτι της Γιαννούλας συγκεντρώνονται οι γειτόνισσές της και άλλες γυναίκες και την ντύνουν νύφη. Εκτός από τα άλλα στολίδια της φορούν και… τα παράσημα (στρογγυλά τενεκεδάκια κρεμασμένα από σπόγγους) που υποτίθεται ότι είχε στείλει ο αγαπημένος της Ιούλσος.
Πριν τελειώσει το ντύσιμο της νύφης, καταφθάνουν με νταούλια και άλλα όργανα ο «κουμπάρος» και η παρέα του.
Το ρόλο του κουμπάρου τον αναλαμβάνει ο Περικλής Γιογκαράκης (γνωστός ντορατζής). Τον συνοδεύουν και πρωτοστατούν στον ντόρο οι Μήτσος Καρατζάς, Σπύρος Παναγόπουλος, Βασίλης Γενναίος, Παναγιώτης Μαντέλης και άλλοι.
Σχηματίζεται τότε πομπή και ξεκινάει για το λιμάνι.
Η νύφη, οι παράνυφες, ο κουμπάρος και τα όργανα ανεβαίνουν σε κάρα της καθαριότητας. Ακολουθεί μεγάλο πλήθος πεζών που κάνουν απερίγραπτο σαματά. Όταν η πομπή φθάνει στην παραλία, ηχούν οι σειρήνες των πλοίων (είχαν… μυηθεί και οι πλοίαρχοι).
Από ένα από αυτά ξεκινάει η βάρκα που φέρνει τον αναμενόμενο νυμφίο, τον Ιούλσο. Τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει συνήθως ένας γλεντζές από το Τάσι, ο κακοφήμως πασίγνωστος Πατρώνης.
Ο Ιούλσος έχει ψεύτικες φαβορίτες, φοράει μια κιτρινισμένη παλιά ρεδιγκότα και ψηλό καπέλο. Κρατάει στο ένα χέρι μια μπουκάλα κρασί και στο άλλο μια βαλίτζα γιομάτη εφημερίδες της οκάς.
Στο σημείο όπου αποβιβάζεται, ναύτες του Λιμεναρχείου του αποδίδουν τιμές (Μυημένος και ο λιμενάρχης). Ο Ιούλσος με γοργό βηματισμό κατευθύνεται προς την «πολυαγαπημένη» του και πέφτει στην αγκαλιά της Γιαννούλας, η οποία δακρύζει από τη συγκίνηση και μένει άφωνη.
Σχηματίζεται τώρα η γαμήλια πομπή και επιστρέφουν όλοι στο Τάσι. Στο δρόμο από όπου περνάνε, τους ρίχνουν από μπαλκόνια και παράθυρα ρύζι και κουφέτα. Η πομπή καταλήγει στο σπίτι της Γιαννούλας. Εδώ στήνουν χορό περιμένοντας τους… παπάδες που θα βλογήσουν τα στέφανα.
Πριν όμως απ’ αυτούς παρουσιάζονται δύο χωροφύλακες. Κατευθύνονται προς το ζεύγος, αποσπούν από την αγκαλιά της Γιαννούλας τον Ιούλσο και τον συλλαμβάνουν επειδή… δεν ήταν εν τάξει το διαβατήριό του. (Κάθε φορά με άλλη αιτία).
Καθώς οι χωροφύλακες φεύγουν με τον Ιούλσο, και η Γιαννούλα αρχίζει να τραβάει τα μαλλιά της και να κλαίει σπαρακτικά.
Αυτό ήταν το σκληρό τέλος του αποκριάτικου αυτού ντόρου, τέλος που καμιά φορά είχε και βάρβαρη συνέχεια, καθώς βρίσκονταν κάποιοι άξεστοι που πετούσαν στη δυστυχισμένη κουλουρού λεμονόκουπες και πατσαβούρες.
Από την άλλη μέρα όλοι με κάθε λογής ψέμα προσπαθούν ν απαλύνουν τον πόνο της Γιαννούλας, αλλά δεν παύουν να καλλιεργούν ολοχρονίς την τρέλα της.
Εκτός από όσα της έλεγαν προφορικώς, της έστελναν και γράμματα, προερχόμενα δήθεν από τον πρόεδρο Ουίλσων. Σ’ ένα απ’ αυτά ο αγαπημένος της Ιούλσος της γνώριζε ότι της στέλνει γοβάκια… από ξυπολη-Γόδερμα.
Σε άλλο της ανακοίνωσε ότι… βάφτισε τον γυιό του (βαοιλιά της Αμερικής και προς τιμήν της τον ονόμασε Γιάννουλ.
Αυτά τα γράμματα τα φύλαγε η Γιαννούλα σε ένα μπαούλο και βρέθηκαν μετά το θάνατό της.
Επειδή δεν είχε κληρονόμους, τα πράγματά της περιήλθαν στο ελληνικό δημόσιο.
Κάποιος υπάλληλος είδε τις επιστολές, αντέγραψε μία (που είχε ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1923) και την έδωσε σε δημοσιογράφο που τη δημοσίευσε σε πατρινή εφημερίδα.
Την αντιγράφουμε κι εμείς εδώ:
Πολυαγαπημένη μου Γιαννούλα, σέ φιλώ στά δύο γλυκά ματάκια σου και στά σγουρά σου τά μαλλιά.
Γιαννούλα μου, χθες δι ‘ ενός αεροπλάνου μου έρριξα οτήν πλατεία Γεωργίου του Πατράτσο είδοποιητήριον πρός τόν Νομάρχην νά φροντίσει νά σου παραδώσουν όλα τα χρήματα πού σου έχω στείλει και όλα τά φορέματα και τά χρυσά δακτυλίδια και παρασήματα, βραχιόλια, σκουλαρίκια και σερβίτσια, πού τά έχει ό τελώνης κ. Κρινάκης. Στην είδοποίησιν έγραφα ότι έάν δέ σου τά παραδώσουν, θά βομβαρδίσω τό Πατράτσο και θά κάμω άποκλεισμόν. Δέν θά αφήσω νά έλθει στάρι άπό Άμέρικα.
Γιαννούλα μου, έτηλεγράφησα μέ τόν Μαρκόνιον εις τόν διευθυντήν της αστυνομίας και έπιασε τόν διευθυντήν της Εθνικής Τραπέζης κ. Μαλεβίτην και τόν έβαλε φυλακήν, έως ότου σου παραδώσει όλα τά χρήματα. Έάν δέν σου τά δώσουν, θά τούς κάμω όλους εξορία σέ άγρια μέρη.
Σύντομα θά έλθω στό Πατράτσο. Νά έτοιμασθής νά φύγωμε γιά Άμέρικα. Όλοι σέ περιμένουν νά γνωρίσουν τήν νέαν δούκισσαν. Νά μου στείλεις τή φωτογραφία σου μέ ξέπλεκα μαλλιά, ριγμένα… μπροστά. Θέλω νά σέ δουν οι βασιλείς και έχεις πολλούς χαιρετισμούς.
Μή μέ σκεπάζεις ουρανέ μή μέ σκεπάζεις χώμα ακόμα δέν έχάρηκα στέφανα κι αρραβώνα
Στον τόπο πού σέ πρωτοείδα θέ νά φυτέψω μουσμουλιά τά μούσμουλα ειν’ ή ελπίδα και ή Γιαννούλα μου παρηγοριά
Χρυσή μου έρχομαι κι ο’ι γάμοι μας θά γίνουν στήν παραλία. Μέ τόν έπιφέροντα σου στέλνω και μία ράβδο χρυσή και κάνε υπομονή.
Σέ φιλώ στά μάτια ΟΥΊΛΣΟΝ”.
Η Γιαννούλα η Κουλουρού (Καρναβάλι της Πάτρας Ν.Ε. Πολίτη, Αχαϊκές Εκδόσεις)
***
