Πάνω: Φωτογραφία από τις πρόβες
Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Στις 8 Αυγούστου 1928, ξημερώματα Τετάρτης, ο Εμμανουήλ Γεωργίου Ζερβός πυροβολήθηκε από τον Παύλο Δικαιάκη κι έτσι «όχι μόνο δεν μπόρεσε να πάρει πίσω τα δανεικά αλλά έχασε μέσα στην παχιά σκόνη όσα χρήματα κουβαλούσε στο ζωνάρι του, ήτοι μια λίρα χρυσή Αγγλίας με το πρόσωπο του βασιλέα να βλέπει αριστερά, ένα ασημένιο εικοσάρικο της ελληνικής δημοκρατίας με μια γυναίκα να εικονίζεται ανάμεσα σε στάχυα, δυο νικέλινα τάλιρα, όπου παριστανόταν μια κουκουβάγια, επτά δραχμές και τρία ή περισσότερα εικοσάρικα φαγωμένα στις άκρες…».
Όταν ο Εμμανουήλ Γεωργίου Ζερβός, πενήντα δύο ετών, πυροβολήθηκε χαμηλά στην κοιλιά, άλλος μάρτυρας εκτός από τον φονιά δεν υπήρχε…
Ο μύθος είναι απλός και σαφής. Η ανέλιξή του τοποθετείται σε μια εποχή κρίσιμη, που η Ελλάδα δεσμεύεται ακόμη περισσότερο με εξωτερικό δανεισμό. Στην ουσία τότε αρχίζει η διείσδυση της αμερικανικής οικονομίας στη χώρα και η εξάρτηση της Ελλάδας από τις μεγάλες ξένες εταιρείες. Η εποχή έμοιαζε πολύ με τη σημερινή. Τα δάνεια που κλήθηκε να πληρώσει ο λαός, χωρίς να φταίει. Ο ξεσηκωμός των Κρητικών για την άγρια φορολογία, η πυρπόληση των φορολογικών γραφείων, η μεγάλη συγκέντρωση του Ηρακλείου και η ανάληψη της διοίκησης της πόλης από το λαό. Η αποκήρυξη των τοπικών βουλευτών. Τα συλλαλητήρια σ’ όλο το νησί, επί μήνες, που οδήγησαν σε πανελλήνιο αντικυβερνητικό κίνημα και την πτώση της συμμαχικής κυβέρνησης.
Το «Φιλάνθρωπο Όπλο» είναι η ιστορία ενός φόνου, μιας οικογενειακής βεντέτας στην Κρήτη. Ένας έμπορος μεταξιού, ο Εμμανουήλ Γεωργίου Ζερβός, η κόρη του κι ο σύζυγός της εμπλέκονται σε ένα τρίγωνο βίας και στοργής. Σύμβολο κοινωνικής ανωτερότητας, πολυτέλειας και καταξίωσης το μετάξι, υφαντική ύλη που ισοδυναμούσε με ένα πολύτιμο προϊόν ανυπολόγιστης αξίας. Μάλιστα είχε αξία αντίστοιχη με αυτή των πολύτιμων λίθων και του χρυσού. Ποιο είναι όμως το κίνητρο του φόνου και πώς αντιμετωπίζεται το πένθος; Πότε αποδίδεται η δικαιοσύνη;
Χαμένο παρελθόν
Η δραματουργία της παράστασης «Φιλάνθρωπο Όπλο» διασκευάζει το αριστουργηματικό μυθιστόρημα “Ιστορία” του Γιώργη Γιατρομανωλάκη, που τιμήθηκε με κρατικό βραβείο μυθιστορήματος, κεντώντας την πλοκή με μεταξωτή κλωστή.
Μια ιστορία «κρυμμένη» για ογδόντα και πλέον χρόνια έρχεται μέσω του θεάτρου να μας αποκαλύψει μυστικά και μνήμες που μας ξαφνιάζουν. Η διάσωση κάθε σημαντικού σε όγκο ή ποιότητα γεγονότος αποτελεί κέρδος όχι μόνο για την ιστορία και τον πολιτισμό αλλά και για την αναζήτηση και κατανόηση του χαμένου παρελθόντος – για την οποία αναζήτηση, όπως μας θυμίζει ο Προυστ, εξίσου σημαντικό ρόλο με τα ουσιώδη παίζουν τα εκ πρώτης όψεως επουσιώδη. Γιατί έχει σημασία, εκτός από την εξέλιξη των δημόσιων γεγονότων της εποχής, να μάθουμε λεπτομερώς και τις ιστορίες των ταπεινών ανθρώπων.
Πολλά από όσα περιγράφονται στο βιβλίο, στοιχειοθετημένα με κάθε λεπτομέρεια και ακρίβεια, διαγράφουν το πλαίσιο της παράστασης που συνεπικουρείται από τις θαυμάσιες ερμηνείες των δύο ηθοποιών, Νίκου Ράμμου και Αλεξίας Φάλλα. Γεγονότα που σημάδεψαν έντονα τον τόπο, αποτέλεσαν καταλύτες και της ιδιωτικής ζωής των ηρώων του βιβλίου.
Στην παράσταση το ελληνικό φως, η ύπαιθρος, το κρητικό τοπίο, ο Έλληνας, ο πλούτος του τόπου μας, τα συναισθήματά μας, το όμορφο και το άσχημο και ό, τι άλλο νιώθουμε την ανάγκη να καταγράψουμε με έναν απλό και καθαρό τρόπο έγινε δικό μας με την αφήγηση.
«Και ο ίδιος πάλι ο φονιάς όχι μόνο δεν έχει ένα μέρος σταθερό να μείνει, αλλά και η τροφή του αλλάζει, αλλού πέφτει για ύπνο και αλλού σηκώνεται το πρωί, λύνει το ζωνάρι του και αποπατεί. Ιδιαίτερα για τον Δίκαιο, που συνήθιζε να περιφέρεται στο αμπέλι του από το πρωί ως το βράδυ, εκεί να κοιμάται, εκεί να αποπατεί, η μεταβολή υπήρξε πολύ μεγάλη, όπως πολλές φορές παραδέχτηκε.
Μεγαλύτερη μεταβολή υπέστη, βέβαια, ο Ζερβός. Η σφαίρα του μάνλιχερ, με το οποίο πυροβολήθηκε, όσο γυαλισμένη και λαδωμένη να ήταν από τον Δίκαιο, όσο μικρή τρύπα και να προξένησε αρχικά, διαπέρασε το δέρμα με ορμή και αφού τρύπησε το στομάχι και διέρρηξε όργανα βασικά, που βοηθούν την πέψη και στη συνέχεια την αφόδευση, βγήκε δημιουργώντας μεγαλύτερη οπή από την πλάτη χαμηλά, συντρίβοντας μάλιστα δυό σπονδύλους. Με τη συνεχή και πολύωρη αιμορραγία και τη διαρροή των οξέων, ο άνθρωπος στέγνωσε και η ψυχή του που, όπως λέγεται, ομοιάζει με πεταλούδα μεταξιού, και κατοικεί λίγο υψηλότερα στο διάφραγμα, έπεσε και πνίγηκε στα ακίνητα υγρά, στο πηχτό αίμα και στη χολή».
Παραμύθι και ντοκουμέντο
Τον σκηνοθέτη Ζαφείρη Νικήτα τον απασχόλησε η έκσταση και η ένταση, η παραπλάνηση και η αλήθεια, οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις. Ποιητής και ο ίδιος, μας έδειξε την ποίηση των μικρών πραγμάτων και όχι μόνο τις παραβολές και τις πραγματικότητες. Τα αγγίγματα, τις χειρονομίες, τις ψηφίδες που ομορφαίνουν και άλλοτε σκοτεινιάζουν τη ζωή. Ο ήχος του μετάλλου, ανατριχιαστικός και μελωδικός, οι δύο όψεις των νομισμάτων, οι δολοφονικοί κάλυκες και τα μυστικά της χρήσης τους, οι πεινασμένες αδίστακτες κάμπιες με την οφιοειδή τους κίνηση, οι πένθιμες σκέψεις, οι αντιστοιχίες του κόσμου τούτου με τον κάτω δημιούργησαν ένα παράξενα ατμοσφαιρικό είδος αφήγησης, μια παράσταση ιαματική και ψύχραιμη.
Μια σφαίρα χτυπάει ένα κορμί κι όλα όσα ποτέ ονειρεύτηκαν κάποιοι άνθρωποι θα μείνουν εκεί, στη μέση του πουθενά.
Ο σκηνοθέτης έστρεψε το ενδιαφέρον του στο συνδυασμό της αφηγηματικής γλώσσας με μια ισχυρή παραστατική πραγματικότητα. Οι εξαίρεται ηθοποιοί αφηγούνται με τη φωνή και τις δράσεις τους, με το συναίσθημα και τη λογική τους. Αναπαράσταση και φαντασία διαπλέκονται και συνομιλούν.
Ταυτόχρονα η παράσταση αξιοποιεί ένα ισχυρό εικαστικό, μουσικό και φωτιστικό περιβάλλον, δημιουργώντας έναν ολοκληρωμένο σκηνικό κόσμο, ένα σύμπαν ερεθισμάτων. Η μουσική του Σπύρου Εμμανουηλίδη φέρνει στο προσκήνιο ήχους από τα αντικείμενα και τις λέξεις του κειμένου, όπως τις μελαγχολικές νότες ενός βωβού πιάνου και τις ερεθιστικές δοξαριές ενός έγχορδου για την εντεινόμενη αγωνία της παράστασης.
Υπάρχει επίσης η στερεοτυπική επανάληψη του μοτίβου της πεταλούδας. Στην Αρχαία Ελλάδα οι πεταλούδες ονομάζονταν «ψυχές», καθώς πιστευόταν ότι είναι οι ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν την πεταλούδα «σκώληκα ή καμπή», ενώ τη χρυσαλλίδα, το επόμενο δηλαδή στάδιο μεταμόρφωσης από την κάμπια, «νεκύδαλλο», που σημαίνει «περίβλημα νεκρού». Η ψυχή μας διχάζεται ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη, η ψυχή μας είναι μια πεταλούδα διφορούμενη.
Μέσα από ένα διαλογισμό σε κίνηση όπου τα σώματα κινούνται με αφετηρία το μη-εγώ, σε μια εμπειρία ελευθερίας και πληρότητας, οι ηθοποιοί δημιουργούν χώρους λογοκεντρικής παρεκτροπής, αισθητηριακές μήτρες. Όλα στην παράσταση στροβιλίζονται: νοήματα, αισθήσεις, σώματα. Ταυτόχρονα όμως η αφήγηση είναι γραμμική, ώστε ο θεατής να ακολουθεί ένα ασφαλές νήμα που να μην τον μπερδεύει.
Ένα σκηνικό εγχειρίδιο ζωής και θανάτου, μια πλάγια επισκόπηση της οικονομικής κρίσης και της οικογενειακής ζωής. Μέσα από μια γοητευτική αφήγηση, γεμάτη δοξασίες και σκηνικές δράσεις, ξετυλίγεται μια συναρπαστική περιήγηση στα πάθη της ζωής. Μια περιήγηση που συνταιριάζει λιτά, πρωτότυπα κι αριστοτεχνικά το ιστορικό γεγονός, το ντοκουμέντο και τη μαρτυρία με την προφορική παράδοση, το παραμύθι και τη λαϊκή εποποιία.
Ιστορία
Η λέξη «ιστορία» έχει μια πολυσημία, την οποία διατηρεί και ο ομώνυμος τίτλος του μυθιστορήματος του Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Ιστορία σημαίνει ένα ιστορικό γεγονός, σημαίνει ένα φανταστικό γεγονός, που θα μπορούσε να είναι πραγματικό (ρεαλισμός), ένα ολότελα φανταστικό γεγονός, που θα μπορούσε να υπάρξει μόνο στον κόσμο του παραμυθιού. Είναι το παρελθόν, είναι η μελέτη, είναι η υπόθεση, το συμβάν και, τέλος, είναι οι δυσκολίες και οι σχέσεις.
Ο μύθος και η πραγματικότητα στην «Ιστορία» είναι αντιμέτωποι. Στο συναπάντημά του με την ιστορία, ο μύθος εκτίθεται ως πραγματικό γεγονός. Η ιστορική πραγματικότητα παίρνει τη διάσταση μυθικής διατύπωσης. Η αναμέτρηση αυτή δίνει ωστόσο στην «Ιστορία» ηροδότειο μεγαλείο που δηλώνεται διακριτικά στον τρόπο της αφήγησης. Άλλωστε, η ηροδότεια ρήση, που τίθεται σαν προμετωπίδα στο βιβλίο, «όψις τε εμή και γνώμη και ιστορίη» (Ηρόδοτος, 11, 99, 1), επικυρώνει την πρόθεση του συγγραφέα ν’ ακολουθήσει τους αναβαθμούς ενός αφηγηματικού πρότυπου.
Η «ιστορία» του Γιώργη Γιατρομανωλάκη κινείται σε τρεις σφαίρες, όπου αναπτύσσονται οι ισάριθμες σημασίες της λέξης. Κατ’ αρχήν, στη σφαίρα της ιστορίας. Η υπόθεση αναπτύσσεται μέσα σε έναν πραγματικό χρόνο, ανάμεσα στα 1928-1931, με κάποιες αναφορές στα προηγούμενα χρόνια και ελάχιστες στα κατοπινά. Κάθε μυθιστόρημα κινείται συνήθως σε ένα συγκεκριμένο χρόνο, όμως ο χρόνος αυτός συχνά είναι απλώς μια προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ, χωρίς να επεμβαίνει στη ροή των γεγονότων, που ρέουν μέσα σ’ αυτόν σαν μέσα σε αυλάκι. Ο ιστορικός, όμως, χρόνος του 1928-1931 στο μυθιστόρημα αυτό επηρεάζει αιτιακά τα γεγονότα, τη ζωή, την ψυχολογία και τις αποφάσεις των ηρώων. Έτσι γίνεται μια συνεχής αναφορά στα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν αυτή την περίοδο. Το έργο είναι μια φιλόδοξη αλληγορία για τα ποικίλα γεφυρώματα της εποχής του Μεσοπολέμου με τα σημερινά δεινά.
Η άλλη σφαίρα είναι η σφαίρα των γεγονότων και της κοινωνικής ζωής, η κυρίως σφαίρα του μυθιστορήματος. Από τη μια η πραγματική κοινωνική ζωή, από την άλλη επινοημένα γεγονότα, που θα μπορούσαν, όμως, να είναι αληθινά. Στην πραγματική κοινωνική ζωή εντάσσονται περιγραφές από τη ζωή και τις παραγωγικές δραστηριότητες του χωριού, στις οποίες συμμετέχουν και οι ήρωες, αξίες, δοξασίες και έθιμα, όπως η βεντέτα. Ένας άγραφος κώδικας τιμής, η αίσθηση της υποχρέωσης (αν)εκδίκησης που διακατέχει κάποιον, εξαιτίας κάποιας αληθινής ή υποτιθέμενης αδικίας. Η πραγματικότητά τους τονίζεται περισσότερο από το ότι, αντίθετα με το χρόνο, ο χώρος εδώ δεν είναι συγκεκριμένος.
Η ιστορία που αφηγείται ο συγγραφέας θα μπορούσε να λάβει χώρα σε οποιοδήποτε από τα ηρακλειώτικα χωριά. Έτσι τα γεγονότα της αφήγησης, ταυτοποιημένα επακριβώς χρονικά, αίρονται στη σφαίρα του γενικού, του καθολικού, με το να μείνει ασαφής ο χωρικός προσδιορισμός τους, πράγμα που διευρύνει τη σημασία τους, και βρίσκεται σίγουρα μέσα στους στόχους του συγγραφέα.
Ένας φτωχός αγρότης σκοτώνει τον τοκογλύφο του, και πεθαίνει στη φυλακή. Η οικογένειά του ξεκληρίζεται και η περιουσία περιέρχεται στα χέρια των κληρονόμων του σκοτωμένου, σαν αποζημίωση που εξαιτίας του πλούτου τους και των νέων πολιτικών τους συμμαχιών πετυχαίνουν. Οι ίδιοι εγκαταλείπουν πριν από τις εκλογές του ’32 τους Φιλελεύθερους, όπως τα ποντίκια το πλοίο που πρόκειται να βουλιάξει.
Σασπένς
Ο σκηνοθέτης, όπως και ο συγγραφέας, δεν ενδιαφέρεται να επικεντρώσει το ενδιαφέρον στην έκβαση της ιστορίας. Απεναντίας, μια και ο μύθος είναι τέτοιος, που ενυπάρχει σ’ αυτόν το σασπένς, με μια τεχνική ανάλογη με την μπρεχτική αποστασιοποίηση καταφέρνει να αποσπάσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την έκβαση του μύθου, με το να μην προσφέρει τα γεγονότα στη χρονολογική τους εξέλιξη. Επικεντρώνεται στις φιλάνθρωπες σφαίρες, στα μυστικά και έντοκα δάνεια χρημάτων και ψυχής, στο ροζακί κλήμα και στο αμπέλι με τη σουλτανίνα, στον τρύγο, στα πράσινα φρέσκα φύλλα της μουριάς που τρέφουν τον μεταξοσκώληκα, στον φριχτό ύπνο και στα επώδυνα χρέη.
Έτσι τονισμένα τα γεγονότα, έρχονται και φωτίζουν όχι το μύθο, αλλά την πραγματική ιστορία. Οι στόχοι του συγγραφέα και του σκηνοθέτη είναι -κατά τη γνώμη μου- περίπου ταυτόσημοι.
Η τρίτη σφαίρα είναι η σφαίρα του παραμυθιού, του σουρεαλιστικού, του φανταστικού, ο ρεαλισμός και μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα δοξασιών και αντιλήψεων. Ο δίκαια σκοτωμένος μετεωρίζεται για κανένα πεντάλεπτο πριν τσακιστεί, ο νεκρός που όταν είναι μεγαλόσωμος κάνει να ραγίσουν οι ταφόπλακες και ανεβαίνει στην επιφάνεια, τα τρία στάδια του κρυψίματος που πρέπει να περάσει ο καταζητούμενος, το τριήμερο του ασβού, το τριήμερο της πέρδικας και το τριήμερο της πέτρας, της ξηρασίας και του αταβισμού. Φαινόμενο κατά το οποίο χαρακτηριστικές ιδιότητες ενός προγόνου εμφανίζονται σε απογόνους ύστερα από δύο ή περισσότερες γενιές. Οδηγημένος απ’ τον αταβισμό του χωρικού που είχε μέσα του ο δράστης ενήργησε…
Η Αγάπη
Χαρακτηριστικό είναι το ψυχρό και εξεταστικό ύφος, που μοιάζει με περιγραφή αστυνομικού ρεπορτάζ αλλά και ντοκιμαντέρ, και που παίρνει μια ιδιαίτερη ποιότητα από την παρουσία του φανταστικού. Οι ευγενείς φωτισμοί της Σεσίλια Τσελεπίδη και τα σοβαρά, κομψά και ήρεμα κοστούμια του Σπύρου Ζαννιά ακολουθούν το σκηνοθετικό σκεπτικό. Οι δύο ηθοποιοί, εντυπωσιακοί και εύστοχοι, συνετέλεσαν στην ξεχωριστή ποιότητα της παράστασης. Σίγουρα τον Νίκο Ράμμο και την Αλεξία Φάλλα θέλω να τους παρακολουθήσω να δοκιμάζονται και σε άλλου είδους παραστάσεις γιατί πιστεύω πως είναι καλλιτέχνες με αξία, τεχνική και ταλέντο.
«Η Αγάπη, που αγαπούσε το ποτάμι, όταν απροετοίμαστη για ένα τέτοιο γεγονός βρήκε το πρωί του φόνου πεσμένο το Ζερβό νεκρό κατέφυγε αστραπιαία στον ποταμό του νου –
Μόλις αντίκρισε τον νεκρό πατέρα της κατέφυγε στον ποταμό με τους πέντε καταρράχτες –
Και κατέφυγε όχι μόνο επειδή εκεί θα μπορούσε μέσα στη δροσιά να σκεφτεί ψύχραιμα αλλά κυρίως επειδή ένα καταματωμένο και σκονισμένο κορμί ανακαλεί στη μνήμη καθάρια και πλούσια νερά».
Μια αλληγορία για τη μνήμη και για τη λήθη, για την ευτυχία, για την αγάπη, την ειρήνη και τον πόλεμο, για το μεταβλητό των πραγμάτων και για το νόημα της ζωής.
Με αφορμή το «Φιλάνθρωπο όπλο», θέλω να γράψω μια σκέψη μου: σκιά άγνωστη και άγονη είναι τα εδάφη της γραφής και της τέχνης, μα προσελκύουν με τη σαγήνη τους γόνιμες καρδιές και μυαλά.
Συντελεστές
Σκηνοθεσία – δραματουργία: Ζαφείρης Νικήτας | διανομή: Νίκος Ράμμος, Αλεξία Φάλλα | ηχητικός σχεδιασμός: Σπύρος Εμμανουηλίδης | φωτισμοί: Σεσίλια Τσελεπίδη | κοστούμια: Σπύρος Ζαννιάς | βίντεο teaser: Σιδέρης Νανούδης | οπτική επικοινωνία: Αντώνης Γιαννόπουλος | φωτογραφίες: Θανάσης Σταθόπουλος
* Ο Ζαφείρης Νικήτας γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1983. Σπούδασε Νομική και Θέατρο στο ΑΠΘ. Έκανε μεταπτυχιακό στην Ιστορία, Φιλοσοφία και Κοινωνιολογία του Δικαίου, καθώς και μεταπτυχιακό στην Παραστασιολογία και την Ιστορία της σκηνοθεσίας. Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές, Πισώπλατος ουρανός (Γαβριηλίδης, 2010) και Τα νερά του μετανάστη (Μελάνι, 2015). Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά και φιλοξενηθεί στο site του Πανεπιστημίου Harvard, και δοκίμιά του στο περιοδικό Stonecutter.
Εργάζεται ως σκηνοθέτης και δραματουργός στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει συνεργαστεί με φορείς όπως το Φεστιβάλ Νέων Σκηνοθετών του Mozarteum Universität, τα Δημήτρια, τη 17η Biennale Νέων Δημιουργών στο Μιλάνο.
https://zafirisnikitas.wordpress.com/
Πληροφορίες
* To “Φιλάνθρωπο Όπλο” σε σκηνοθεσία του Ζαφείρη Νικήτα, βασισμένο στο μυθιστόρημα “Ιστορία” του Γιώργη Γιατρομανωλάκη παρουσιάστηκε στο @Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων (Τετάρτη 13 & Πέμπτη 14 | Τετάρτη 20 & Πέμπτη 21 | Τετάρτη 27 & Πέμπτη 28 Απριλίου 2016) για 6 μόνο παραστάσεις.
Διάρκεια: 60 λεπτά
* ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΗΛΕΟΡΑΣΕΩΝ
Κύπρου 91Α και Σικίνου 35Α
Κυψέλη
213 00 40 496
69 45 34 84 45
[email protected]
