Επιμέλεια κειμένου: Ειρήνη Αϊβαλιώτου / catisart.gr
Με τη για περισσότερο από μισό αιώνα έρευνά της στο αντικείμενο της κεραμοπλαστικής, η σπουδαία καλλιτέχνιδα Ελένη Βερναδάκη μας έδειξε τις πολλαπλές του ταυτότητες. Στα κεραμικά της αντικείμενα συνυπάρχουν η πλαστικότητα της φόρμας, η απτικότητα και η υλικότητα, η αισθητική αλλά και συναισθηματικές και διανοητικές παράμετροι. Δοκιμάζοντας διαρκώς νέες μορφοπλαστικές και τεχνικές λύσεις, αντιμετώπισε το κάθε αντικείμενο ως ξεχωριστό πεδίο καλλιτεχνικής έρευνας, ως ένα αυτόνομο καλλιτεχνικό έργο.
Για πενήντα και πλέον χρόνια η Ελένη Βερναδάκη δημιούργησε εκατοντάδες κεραμικά αντικείμενα-φόρμες, ανανεώνοντας ριζικά την καλλιτεχνική κεραμική στην Ελλάδα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.
Με προσήλωση στη βασική αρχή του μοντερνισμού πως πρώτιστης σημασίας είναι η διατύπωση της φόρμας και όχι η διακόσμηση λίγο πολύ τυποποιημένων αντικειμένων, δούλεψε τολμηρά, πολλές φορές επιθετικά, πάνω στη φόρμα, εκκινώντας από τον μορφοπλαστικό προβληματισμό και από την εξέταση της διαλεκτικής ανάμεσα σε φόρμα, ύλη και τεχνική, χωρίς να υποτάσσεται στο σχήμα που «επέβαλε» η όποια πιθανή χρήση κάθε αντικειμένου. Ακόμη, ο τρόπος που χειρίστηκε την ύλη και ο ενισχυμένος απτικός χαρακτήρας των κεραμικών της φανερώνουν όχι μόνο τεχνική αρτιότητα αλλά και αναγνώριση του κεραμικού αντικειμένου ως μέσου σύνδεσης του καθενός μας με τη γη-φύση. Τελικά, κατάφερε να εντάξει το ποιοτικό καλλιτεχνικό κεραμικό αντικείμενο στην τελετουργία της καθημερινότητας.
Στη φράση-δήλωση «η δουλειά μου είναι να φτιάχνω αντικείμενα και πιστεύω ότι μ’ αυτό τον τρόπο κατάφερα να περάσω την ιδεολογία μου σ’ ένα ευρύτερο κοινό» αποτυπώνεται μια θεμελιώδης θεωρητική αρχή για την τέχνη και τον κοινωνικό της ρόλο, στην οποία η Βερναδάκη βάσισε τη δουλειά της. Πρόκειται για μια ιδεολογία, μια ξεκάθαρη τοποθέτηση πάνω στη σημασία εισχώρησης της τέχνης στην καθημερινότητα. Η ίδια δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ να χαρακτηριστεί κάτι άλλο από κεραμοπλάστρια – χαρακτηριστικός είναι άλλωστε ο αυτοπροσδιορισμός της ως «just a potter». Επίμονα, όμως, και αποτελεσματικά, δούλεψε με στόχο να καταδείξει τις μεθόδους εκείνες που αναγάγουν την κεραμική τέχνη και το χειροποίητο κεραμικό αντικείμενο σε αυτόνομη καλλιτεχνική αξία.
H Ελένη Βερναδάκη έγραψε την ιστορία της καλλιτεχνικής κεραμικής στην Ελλάδα και σε διεθνές επίπεδο συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους εκ των καλλιτεχνών που ανανέωσαν και εμπλούτισαν τις εφαρμοσμένες τέχνες.
Η Ευγενία Αλεξάκη που υπέγραψε μια πρόσφατη σημαντική μονογραφία της εξηγεί το έργο της μεγάλης μας κεραμίστριας:
Η Ελένη Βερναδάκη ανανέωσε ριζικά με το ογκώδες και καινοτόμο έργο της την καλλιτεχνική κεραμική στην Ελλάδα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, δημιουργώντας εκατοντάδες κεραμικά αντικείμενα-φόρμες, δουλεύοντας πάνω σε αρχιτεκτονικές εφαρμογές της κεραμικής και προεκτείνοντας την έρευνά της στο χειροποίητο καλλιτεχνικό αντικείμενο και σε άλλα υλικά. Η ξεχωριστή αυτή Ελληνίδα κεραμίστρια αποτελεί εκφραστικό δείγμα μιας ανεξάρτητης και δυναμικής διαλεκτικής πορείας, καθώς σε όλη τη δημιουργική της διαδρομή ερεύνησε τα όρια και την έννοια της κεραμικής τέχνης και του χειροποίητου καλλιτεχνικού αντικειμένου, κατορθώνοντας να υπερβεί τη διάκριση αφενός μεταξύ «υψηλής» και «ελάσσονος» τέχνης και αφετέρου μεταξύ χρηστικού και μη χρηστικού αντικειμένου. Υπό τη διεύθυνσή της το Μορφολογικό Κέντρο Αθηνών-adc (έτος ίδρυσης 1968) αποτέλεσε σημείο αναφοράς και δυναμικό κύτταρο δημιουργίας, προβολής και προώθησης στο κοινό έργων που πρότειναν μιαν εμπνευσμένη συμβίωση του χειροποίητου καλλιτεχνικού αντικειμένου με τη σύγχρονη ζωή.
Η ελληνική κεραμική, με συνεχή παράδοση πολλών χιλιετιών να τη γονιμοποιεί και να την τρέφει, έχει πραγματικά κατακτήσει τον ιστορικό χρόνο. Είναι πασίγνωστο ότι κατά την Εποχή του Χαλκού η φήμη των μινωικών και μυκηναϊκών αγγείων ξεπερνούσε κατά πολύ τα γεωγραφικά όρια του σημερινού ελληνικού χώρου. Το ίδιο ακριβώς ισχύει για την κεραμική της Γεωμετρικής Εποχής του Σιδήρου και για τη διάδοσή της σε όλον τον τότε ελλαδικό κόσμο και τον αποικιακό ελληνισμό. Μεγαλύτερη φήμη είχε βεβαίως αποκτήσει η μελανόμορφη και η ερυθρόμορφη αθηναϊκή κεραμική κατά τον 6ο και τον 5ο προχριστιανικό αιώνα, τα πιο έξοχα δείγματα της οποίας δεν άργησαν να κατακτήσουν πολλούς ξένους πολιτισμούς της ανατολικής και της δυτικής Ευρώπης. Από τότε μάλιστα, καθώς ανθούσε το εξαγωγικό εμπόριο της κεραμικής παραγωγής, άρχισε να αναδύεται ως ενσυνείδητη επίγνωση και να προβάλλει απαιτητικά η καλλιτεχνική υπόσταση των δημιουργών, οι οποίοι με ευδιάκριτη πλέον υπεροψία υπογράφουν τα έργα τους. Η μετάταξη όμως της κεραμικής τέχνης από το επίπεδο της συλλογικής ανωνυμίας στο πεδίο της ατομικής επωνυμίας δεν συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Περιόδου, όταν είχε πλέον γενικευτεί και επικρατήσει η τεχνική της εφυάλωσης.
Η Ελένη Βερναδάκη σπούδασε κεραμική στο Hammersmith College of Art and Building του Λονδίνου (1957-1959). Επιστρέφει στην Ελλάδα στα τέλη του 1959 και ανοίγει το εργαστήριό της στο κέντρο της Αθήνας (Σόλωνος 20), το οποίο από το 1974 μεταφέρθηκε στην Κάντζα, σε κτήριο που είχε ειδικά σχεδιάσει ο αρχιτέκτονας Τάκης Ζενέτος. Το 1961 εντάσσεται στην «Ομάδα Τέχνης α΄» που είχε στόχο την προώθηση της τέχνης στο ευρύ κοινό.
Από το 1968 έως το 2015 λειτουργεί το Μορφολογικό Κέντρο Αθηνών – adc (Athens Design Center), το οποίο ίδρυσε με τον σύζυγό της Νίκο Παπαδάκι και αποτέλεσε σημείο αναφοράς και δυναμικό κύτταρο δημιουργίας, προβολής και προώθησης στο κοινό έργων που πρότειναν μιαν εμπνευσμένη συμβίωση του χειροποίητου καλλιτεχνικού αντικειμένου με τη σύγχρονη ζωή. Υπήρξε επίσης ιδρυτικό μέλος του Συνδέσμου Σύγχρονης Τέχνης (ΣΥΣΤ), όπου διετέλεσε και γενική γραμματέας. Παρουσίασε έργα της σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Στα πρώιμα έργα της διαφαίνονται εκλεκτικές αναφορές στην ντόπια κεραμική παράδοση και την αρχαία ελληνική αγγειοπλαστική. Παράλληλα, ωστόσο, στην πορεία της δουλειάς της, κυρίαρχο χαρακτηριστικό στα έργα της θα είναι η δυναμική αξιοποίηση των αρχών του κεραμικού «μοντερνισμού» του 20ού αιώνα, ενώ θα δώσει και έργα που αποτελούν ξεχωριστή έκφραση του πεδίου που περιγράφεται ως «εννοιολογική κεραμική». Κοινή συνισταμένη στη δημιουργική της πορεία θα είναι η έρευνα σχετικά με την ίδια την έννοια και τα όρια της κεραμικής τέχνης αλλά και συνολικά του χειροποίητου καλλιτεχνικού αντικειμένου.
Η Βερναδάκη θα κατορθώσει τελικά να υπερβεί τη διάκριση αφενός μεταξύ «υψηλής» και «ελάσσονος» τέχνης και αφετέρου μεταξύ χρηστικού και μη χρηστικού αντικειμένου. Στο πνεύμα του studio ceramics, στο οποίο γαλουχήθηκε, δεν δεσμεύτηκε από τυποποιημένες φόρμες ή χρήσεις του κεραμικού έργου και αντιμετώπισε την κεραμική ως «συνισταμένη έκφραση των εικαστικών τεχνών», όπως τη χαρακτήριζε η ίδια. Ως μια μορφή τέχνης η ποιότητα της οποίας ορίζεται από τη διαρκή έρευνα, τεχνική, μορφοπλαστική και διανοητική, που καταθέτει ο καλλιτέχνης.
Στο πληθωρικό της έργο συναντάμε και άλλες εμπνευσμένες εφαρμογές της πλαστικής της έρευνας, όπως τραπέζια-φόρμες, τολμηρά κοσμήματα-αντικοσμήματα και πολλά ακόμη, όπου εκτός από τον πηλό αξιοποιεί τις ιδιότητες και υλικών όπως το μάρμαρο, το ξύλο, διάφορα μέταλλα, ακόμη και το πλαστικό.
Δούλεψε, επίσης, σε αρχιτεκτονικές εφαρμογές της κεραμικής, σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας επιτοίχιες συνθέσεις για δημόσια και ιδιωτικά κτήρια, ενώ, παράλληλα, συνεργάστηκε με τους Γιάννη Μόραλη, Παναγιώτη Τέτση, Μιχάλη Κατζουράκη και Δημήτρη Μυταρά για τη μεταφορά σχεδίων τους για κεραμικές συνθέσεις. Σε όποια κλίμακα και αν δούλεψε, η Ελένη Βερναδάκη αντιμετώπισε την καλλιτεχνική πράξη ως μια ενιαία διανοητική και δεξιοτεχνική διαδικασία που δίνει μορφή στην ύλη και υλοποιεί τη μορφή, πέρα από τις συμβατικές ταξινομήσεις των τεχνών.
Στο εργαστήριό της στην Κάντζα, που σχεδίασε ο Τάκης Ζενέτος το 1974, νιώθεις διαρκώς μια τεράστια λαχτάρα να αγγίξεις τα αντικείμενά της. Πειθήνια στα ράφια τους, περιμένουν ξανά ένα ανθρώπινο χάδι, σαν και αυτό που τα έφερε στη ζωή πάνω στον τροχό. Είναι οι σιωπηλοί μάρτυρες μιας παραγωγικής διαδικασίας που κράτησε δεκαετίες ολόκληρες, για το πώς η Βερναδάκη κατέχει την τέχνη να γητεύει τον πηλό.
Είναι αδύνατον να βρεθείς αντιμέτωπος με ένα κεραμικό της Ελένης Βερναδάκη και να μη νιώσεις την ενστικτώδη παρόρμηση της αφής. Τα έργα της έχουν τη “μυρωδιά” του δέρματος και του σώματος, σε θέλγουν. Η όραση δεν επαρκεί. Πρέπει τα ακροδάχτυλα να σε πλοηγήσουν στην επιφάνεια, τη μορφή, τον όγκο.
***
Σε εκδήλωση του Μουσείου Μπενάκη, στις 12 Οκτωβρίου 2016, με τίτλο “Ελένη Βερναδάκη. 1095°C” γιορτάστηκε η έκδοση μονογραφίας αφιερωμένης στο έργο της σημαντικής κεραμίστριας, σε επιμέλεια και κείμενα της ιστορικού τέχνης, Ευγενίας Αλεξάκη.
Μία μοναδική οπτικοακουστική εμπειρία μεγάλης κλίμακας με συνοδεία ηλεκτρονικών μουσικών αυτοσχεδιασμών είχε κατακλύσει το αίθριο του κτηρίου της οδού Πειραιώς.
Το βίντεο “1095°C” είναι φόρος τιμής στην Ελένη Βερναδάκη.
Πάνω από 400 κεραμικά έχουν φωτογραφηθεί, κινηματογραφηθεί και τοποθετηθεί σε ένα «πλανητικό» σύστημα, σ’ ένα κοσμικό σύμπαν όπου κυριαρχούν οι φόρμες των δημιουργιών της.
Πιάτα γίνονται πλανήτες, αιωρούμενες τσαγιέρες χάνονται στο διάστημα και γλυπτά-δορυφόροι ταξιδεύουν ανάμεσα σε πήλινα θραύσματα, αποτυπώνοντας το άπειρο της φόρμας στο έργο της Βερναδάκη, της δημιουργού που μετατρέπει αυτές τις μορφές σε στέρεα ύλη στους 1095o C.
Συντελεστές
Οπτικοακουστική εγκατάστασης “1095°C”:
Σύλληψη & σχεδιασμός: Βασίλης Ζηδιανάκης & Em Kei
Κινούμενα γραφικά / μοντάζ: Χάρης Λαλούσης
Ζωντανή ηλεκτρονική μουσική: Kostadis & Παύλος Γκούσιος
- Πρόσφατα από την υπουργό Πολιτισμού, κα Λίνα Μενδώνη, έγινε η πρόταση να χαρακτηριστεί το εργαστήριό της μνημείο. Συγκεκριμένα, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη απηύθυνε επιστολή προς τον Γενικό Γραμματέα Πολιτισμού Γιώργο Διδασκάλου, στην οποία ζητά την άμεση εισαγωγή στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων (ΚΣΝΜ) για την κήρυξη ή μη ως μνημείου, του εργαστηρίου της Ελένης Βερναδάκη, με τον εξοπλισμό του, δυνάμει των διατάξεων του ν. 3028/2002.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ – ΔΕΙΤΕ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Πρόταση της κας Μενδώνη να κηρυχθεί μνημείο το εργαστήριο της κεραμοπλάστριας Ελένης Βερναδάκη
- ΑΡΧΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Τάκης Διαμαντόπουλος
