“Ανέκαθεν πίστευα στην εξέλιξη και στο ρόλο της δημιουργικότητας στην πρόοδο”.
Η διάσημη αρχιτέκτονας Ζάχα Χαντίντ έφυγε από τη ζωή, αφήνοντας τις δημιουργίες της στην αιωνιότητα. Υπήρξε η πρώτη γυναίκα που τιμήθηκε με το βραβείο Pritzker, το Όσκαρ της Aρχιτεκτονικής.
Το επιβλητικό κτήριο του Messner Mountain Museum Corones σχεδιασμένο από τη Ζάχα Χαντίντ το 2013 ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 2015. Eίναι αφιερωμένο στον πρωτοπόρο εξερευνητή και ορειβάτη, Ράινχολντ Μέσνερ, ο οποίος, μεταξύ άλλων, κατόρθωσε να φτάσει στην κορυφή του Έβερεστ χωρίς βοηθητικό οξυγόνο.
Το μουσείο βρίσκεται 2.275 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, στο όρος Kronplatz στο Νότιο Τιρόλο, με θέα που κόβει την ανάσα. Όπως και τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα της Χαντίντ στον κόσμο.
Ποια ήταν
Η Ζάχα Χαντίντ (αραβικά: زها حديد, Zaha Hadid, Βαγδάτη, 31 Οκτωβρίου 1950 – 31 Μαρτίου 2016) ήταν Ιρακινοβρετανή αρχιτέκτων, εκπρόσωπος της σχολής της αποδόμησης (deconstruction). Έλαβε πτυχίο Μαθηματικών από το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού πριν κινηθεί στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Αρχιτεκτονικής Ένωσης Λονδίνου.
Μετά την αποφοίτησή της συνεργάστηκε με τους αρχιτέκτονες δασκάλους της, τον Έλληνα Ηλία Ζέγγελη και τον Ολλανδό μαθητή του Ρεμ Κούλχαας στο Γραφείο για τη Μητροπολιτική Αρχιτεκτονική (OMA – Office for Metropolitan Architecture). Εκεί έγινε συνέταιρος το 1977.
Το 1980 άνοιξε στο Λονδίνο το δικό της αρχιτεκτονικό γραφείο. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 δίδαξε, επίσης, στην Αρχιτεκτονική Ένωση του Λονδίνου. Το 2002 η Χαντίντ κέρδισε τον διεθνή διαγωνισμό σχεδίου για να σχεδιάσει το νέο γενικό σχέδιο πόλης της Σιγκαπούρης. Το 2004 έγινε η πρώτη γυναίκα που κέρδισε το Βραβείο Πρίτσκερ.
Κτηριογλυπτική
Τα πρωταρχικά έργα και τα τοπογραφικά της Χαντίντ, που δεν υλοποιήθηκαν ποτέ, αποδεικνύουν την έντονη και ισχυρή σχέση της κίνησης και της ενέργειας με την “κτηριογλυπτική”. Η κίνηση είναι μια ελεγχόμενη έκρηξη που ασχολείται με τη σύνθεση διαδρομών που διασταυρώνονται και με όγκους που γίνονται δυναμικές μορφές και όχι στατικές.
Το στυλ της αρχιτεκτονικής της θα μπορούσαμε πολύ εύκολα να το προσδιορίσουμε με τις λέξεις: Οργανική Φυσική, Καινοτόμα Μοντέρνα – Φουτουριστική Ρευστή.
Η κίνηση είναι σημαντικό κομμάτι στις συνθέσεις της. Την ενδιαφέρει το πώς θα κινείται κανείς μέσα στα έργα της. Ξεκινώντας από τις διαδρομές «στήνει» όλο το σχέδιο δυναμικά γύρω τους.
Τα έργα της Hadid δεν υπακούουν σε καμία αρχή στατικότητας, αλλά πάντα προσπαθούν να δημιουργήσουν μια συνεχή εξελισσόμενη κίνηση. Σε όλες της τις δημιουργίες υπάρχει μια ατέρμονη κυκλική πορεία που κάνει την αρχιτεκτονική της να μοιάζει με ένα «ποτάμι», μια αλληλουχία σημείων και γεφυρωμένων όγκων, επιφανειών που η μια εισρέει στην άλλη, αντιπαραβάλλοντας συνεχώς την έννοια της τάσης με αυτή της μεταβολής. Σε κάποιες δουλειές της, όπως για παράδειγμα το Bergisel Sky Jumb, η έννοια της κίνησης γίνεται ακόμα πιο έντονη.
H έννοια της ροής στους χώρους αποτελεί σημαντικό ζήτημα στην αρχιτεκτονική και τα αρχιτεκτονικά σχέδια που σχετίζονται με την έννοια της ροής αυξάνονται συνεχώς. Η ροή, επίσης, σχετίζεται με την ομαλή λειτουργία. Έτσι, σε ένα κτήριο χρειάζεται βασικά η ροή κύριων στοιχείων όπως ο αέρας, η ενέργεια και το νερό, αλλά και η ροή στη σύνθεση των χώρων. Ωστόσο, παρά τη σημασία που έχει για την αρχιτεκτονική κατανόηση, η ροή έχει ελάχιστα μελετηθεί, κάτι που η Zaha Hadid προσπαθεί να λύσει δίνοντάς της τεράστια σημασία. Η προσπάθειά της, εξάλλου, για ερμηνεία των σταθερών σχημάτων, όπως τα τετράγωνα και οι κύκλοι, είναι χαρακτηριστική. Έτσι, έχει προσθέσει καινούργιο λεξιλόγιο, δημιουργώντας κτήρια που προκαλούν περιέργεια και μέσω της κίνησής τους αποκτούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Γεωμετρία
Η προοπτική είναι απαραίτητο συστατικό για κάθε αρχιτεκτόνημα. Η Zaha Hadid χρησιμοποιεί την προοπτική κατά κόρον στις συνθέσεις της, αφού την επιβάλλουν και οι μορφές τις οποίες χρησιμοποιεί.
Ίσως είναι κατάλοιπο από τις αρχικές σπουδές της στα μαθηματικά, αλλά μόνο ως κατάλοιπο δεν αντιμετωπίζεται. Η συγκεκριμένη σπουδή της γεωμετρίας μάς δίνει τα “πλαστικά” αποτελέσματα των έργων της.
Η αφαίρεση, έννοια σχετική με την αποδόμηση, χαρακτηρίζει το έργο της Hadid. Η αρχιτέκτονας την αφομοιώνει στο έργο της με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Η αφαίρεση για την Hadid υπονοεί την αποφυγή του οικείου και των στερεότυπων τυπολογιών. Αντί, λοιπόν, να θεωρήσει ως δεδομένα αρχιτεκτονικά στοιχεία σπίτια, δωμάτια κτλ., η Hadid ανασυσταίνει τις λειτουργίες του χώρου, της σχέσης του μέσα και του έξω, μέσω ορίων, πεδίων, όγκων, επιπέδων και τομών. Αυτή η δημιουργική πορεία της προσέγγισής της οφείλεται στην «open-endedness» σύνθεση, καθώς επίσης και στα αφαιρετικά στοιχεία τα οποία εισάγει μέσα σε αυτήν. Για να διατηρήσει το αδέσμευτο πνεύμα της αφαίρεσης στα κτήριά της, αποφεύγει να σχεδιάσει τις λεπτομέρειες οι οποίες υποδηλώνουν άμεσα τη λειτουργία του εκάστοτε χώρου. Σκοπός της δεν είναι να ορίσει τρόπους συμπεριφοράς της κατοίκησης, αλλά, αντίθετα, επιτρέπει στον χρήστη να ανακαλύψει ο ίδιος τον χώρο και να του δώσει το προσωπικό του νόημα.
Καμπύλες
Οι καμπύλες γενικά στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιούνται για να ηρεμούν το μάτι του θεατή. Εδώ, όμως, εκτός από αυτό, εξυπηρετούν και τη βασική μορφή σχεδιασμού της (ισλαμική αρχιτεκτονική). Η καμπύλη γραμμή έχει τη δική της ροή. Το μάτι τη «σκανάρει» με μια φυσική ευκολία και ευχαρίστηση, όπως το αυτί μας αντιδρά στην αρμονική διαδοχή των μουσικών μελωδιών. Είναι ελεύθερη και εκφράζει περισσότερη δυναμική κίνηση από τις κάθετες και οριζόντιες ευθείες, ενώ η αίσθηση της απελευθέρωσης που αποπνέει την αποδεσμεύει από τα όρια του απόλυτου. Είναι η πιο οικεία γραμμή στον άνθρωπο για τον λόγο ότι είναι η γραμμή που συναντάμε τόσο στη φύση, στα βουνά, στα δέντρα, στο νερό, στην άμμο, στα σύννεφα, όσο και στο ανθρώπινο σώμα. Ακόμη περισσότερο, όμως, παραπέμπει στη θηλυκή φύση και την τρυφερότητα. Είναι η γραμμή του συναισθήματος και της αυθόρμητης έκφρασης.
Η καμπύλη, βεβαίως, είναι μια μορφή που δεν την χρησιμοποιεί μόνον η Zaha Hadid. Σήμερα, ιδιαίτερα, με την ευκολία που παρέχουν τα ψηφιακά σχεδιαστικά προγράμματα, αρκετοί σύγχρονοι αρχιτέκτονες υιοθετούν μορφές οι οποίες σε μεγάλο βαθμό έχουν βάση την καμπύλη σε άπειρες εκδοχές, σε πολλές διαφορετικές διαστάσεις, σε διαφορετικούς συνδυασμούς.
Η ίσως όχι και τόσο αθώα διάχυση των σχεδιαστικών προγραμμάτων σε παγκόσμια κλίμακα, σε συνδυασμό με τις μεγάλες επιτυχίες και προβολή των μεγάλων ονομάτων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, εγκαθίδρυσαν μια γενική κουλτούρα, θα μπορούσε να πει κανείς, της καμπύλης. Αυτή, όμως, η κουλτούρα μοιάζει να μην έχει άλλη εξήγηση για την ύπαρξή της, εκτός από την επικύρωση των δυνατοτήτων του σχετικού προγράμματος, και την τεκμηρίωσή της με μια σειρά από μαθηματικά ή άλλα τεχνολογικού χαρακτήρα επιχειρήματα.
Αυτή καθ’ εαυτή η σύνδεση με τα μαθηματικά έχει σημασία, αφού ιστορικά η σχέση της Αρχιτεκτονικής με αυτά είναι πολύ ισχυρή και άμεση. Από τις μαθηματικές αναλογίες, τη χρυσή τομή και τις αρμονικές χαράξεις της αρχαιότητας, έως τον Modulor του Le Corbusier, αλλά και πιο πρόσφατα την ιδεοληψία του παραμετρικού σχεδιασμού, αυτή η σχέση μοιάζει να ταυτίζει την αρμονική σύνθεση και την αισθητική της αρχιτεκτονικής με τις μαθηματικές ιδιότητες οι οποίες εισάγονται στον σχεδιασμό. Κάτι που η Zaha Hadid δεν μπορούσε να μην ακολουθήσει, αφού η σχέση της με τα μαθηματικά είναι πολύ στενή.
H αποδόμηση
Μια από τις βασικές αρχές της Hadid είναι η αποδόμηση. Από τις αρχές του ’80 η αποδόμηση αποτέλεσε το νέο ρεύμα στην αρχιτεκτονική, το οποίο έρχεται να ακυρώσει τον έως τότε κραταιό μεταμοντερνισμό. Γεγονός που φαίνεται και από τη διατύπωση της γενικής αρχής του ρεύματος «η μορφή ακολουθεί τη φαντασία».
Το ρεύμα πήρε το όνομά του από την έκθεση «Deconstructivism in Architecture» που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη. Από τότε ο όρος καθιερώθηκε.
Η φιλοσοφική βάση της αποδόμησης είναι οι σκέψεις του Jacques Derrida. H αρχιτεκτονική της αποδόμησης συνοδοιπορεί με την τέχνη της εποχής, έχοντας ως κοινή αφετηρία την αφαίρεση. Τα κτήρια του ρεύματος γίνονται αμέσως αντιληπτά από τον θεατή. Τα περισσότερα μοιάζουν σαν κομμάτια που έχουν σκορπιστεί και αφέθηκαν στη θέση που προσγειώθηκαν. Μοιάζουν -ή είναι- με τεράστια αφαιρετικά γλυπτά, τα οποία μπορείς να περπατήσεις και να κατοικήσεις, χωρίς να εκπέμπουν τη στερεότυπη εικόνα ενός κτηρίου. Στις όψεις τους τα κτήρια αυτά μοιάζουν παραμορφωμένα και διαμορφωμένα από ένα ελεγχόμενο χάος.
Η Hadid θεωρείται μία από τους εκπρόσωπους της αποδόμησης. Οι χώροι που σχεδιάζει κατακερματίζονται δημιουργώντας ένα παιχνίδι προοπτικής, που τελικά εξελίσσεται σε μια επίθεση κατά της ορθόδοξης μορφής και του οπτικού ελέγχου. Στα κτήριά της δεν υπάρχει σαφής είσοδος ή έξοδος, ψηλό ή χαμηλό, αριστερά ή δεξιά. Αντίθετα, πρόκειται για ένα ανοιχτό σύνολο. Οι χαράξεις της γεννούν ένα αποτέλεσμα το οποίο δεν είναι ούτε λογικό, ούτε μεταφυσικό, αλλά κάτι που μοιάζει φυσικό και οργανικό. Γενικώς, η αρχιτεκτονική της μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μείγμα αυτού που ονομάζουμε οργανική αρχιτεκτονική με στοιχεία μπαρόκ. Η Hadid μπορεί να κινείται άνετα μεταξύ μιας ενεργητικής ρευστότητας και μιας παθητικής στιβαρότητας, μεταξύ φυσικού και τεχνητού, και με τις αποκλίσεις της να κατασκευάζει εκπλήξεις για τον θεατή. Οι δημιουργίες της οργανώνονται σε «οράματα» όπου το χάος και η τάξη, η απουσία φόρμας και οι παραστάσεις τέμνονται παράγοντας ως τελικό αποτέλεσμα τον δυναμισμό.
