Η ψυχολογική βία στον εργασιακό χώρο ή mobbing, όπως έχει επικρατήσει να λέγεται διεθνώς, είναι ένα παλαιό φαινόμενο, που συναντάται παγκοσμίως και σε κάθε εργασιακό περιβάλλον, παρότι οι μορφές του και ο βαθμός ευαισθησίας προς αυτό το φαινόμενο ποικίλουν ανάλογα με την κουλτούρα των επιμέρους χωρών. Ο όρος mobbing προέρχεται από την αγγλική λέξη mob που σημαίνει επιτίθεμαι, περικυκλώνω, ενοχλώ. Σήμερα εκφράζει τη συστηματική ψυχολογική επίθεση αλλά και στρατηγική περιθωριοποίησης που δέχονται στο εργασιακό περιβάλλον, από τους ιεραρχικά ανωτέρους ή και τους συναδέλφους οι ανεπιθύμητοι, για διάφορους λόγους, εργαζόμενοι. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε το 1800 από τους Βρετανούς βιολόγους, στη περιγραφή της επιθετικής συμπεριφοράς κατά την πτήση, ορισμένων ειδών αποδημητικών πουλιών. Το 1900, ο ηθολόγος Konrad Lorenz το χρησιμοποιεί για να ερμηνεύσει την εχθρική συμπεριφορά της πλειονότητας της αγέλης, έναντι των αδύνατων ζώων της ίδιας ράτσας. Ο Γερμανός ψυχολόγος Heinz Leyman, είναι ο πρώτος, που αποδίδει τον όρο στην ανθρώπινη κοινωνία, περιγράφοντας το σύνολο των αρνητικών επιδράσεων στην υγεία, από την ηθική παρενόχληση στους εργασιακούς χώρους, ως «σύνδρομο mobbing».
Στο πλαίσιο αυτό, ο όρος mobbing εφαρμόζεται στο χώρο εργασίας για να δηλώσει την επιθετική και απειλητική συμπεριφορά ενός ή περισσοτέρων μελών της ομάδας, των «θυτών», σε βάρος ενός ατόμου, του “στόχου” ή “θύματος”, που σταδιακά αποβάλλεται από τον κύκλο παραγωγής, ενώ καταρρακώνεται η προσωπική και επαγγελματική του εικόνα. Περιστασιακά το mobbing μπορεί να εφαρμοστεί σε ομάδες ατόμων. Στα ελληνικά έχει αποδοθεί με διάφορες λέξεις και περιφραστικές εκφράσεις, όπως εκφοβισμός, ηθική παρενόχληση, εργασιακή υπονόμευση, εργασιακή ψυχολογική κακομεταχείριση κ.λπ. Επειδή καμία δεν αποδίδει με ακρίβεια τη σημασία του φαινομένου θα διατηρήσουμε τον όρο mobbing.
Ο Heinz Leymann άρχισε τις μελέτες του στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και περιέγραψε σε γενικές γραμμές το mobbing ερευνώντας τα διάφορα χαρακτηριστικά του, συμπεριλαμβανομένης της επιδημιολογίας, των επιπτώσεων στην υγεία και την πρόληψη.
Σύμφωνα με την Τρίτη Ευρωπαϊκή Έρευνα για τις Συνθήκες Εργασίας του 2000 στις χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, σχεδόν 1 εργαζόμενος στους 10 (9%) δήλωσαν ότι έχουν υποστεί εκφοβισμό και ψυχολογική βία. Υπάρχουν εξάλλου μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών, με ένα μέγιστο του 15% στη Φιλανδία και 5% στην Πορτογαλία. Αυτές οι διαφορές πολύ πιθανόν αντανακλούν το διαφορετικό βαθμό της συνειδητοποίησης του προβλήματος, παρά την πραγματικότητα…
Η οργανωτικές αλλαγές στον εργασιακό χώρο, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών έχουν αυξήσει με γεωμετρική πρόοδο τα επεισόδια mobbing, που αποτελούν πλέον ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα.
Η σημασία της εργασίας στην ισορροπημένη ζωή
Ο Freud, ήδη στις αρχές του περασμένου αιώνα, υποδείκνυε ως παραμέτρους φυσιολογικής λειτουργία ενός υποκειμένου, την ικανότητά του να “αγαπά” και να “εργάζεται”. Σαν να λέμε δηλαδή ότι η αγάπη και η εργασία αποτελούν εξίσου τη βάση της ψυχικής ισορροπίας. Έτσι, η εργασία δεν ικανοποιεί μόνο τις βιοποριστικές ανάγκες. Βέβαια, το χρήμα είναι απαραίτητο για την κάλυψη των υλικών αναγκών, ωστόσο στις σύγχρονες κοινωνίες έχει πάνω απ’ όλα ένα συμβολικό χαρακτήρα: είναι ένας δείκτης της επιτυχίας. Σύμφωνα με τον Abram Maslow, έναν από τους σημαντικότερους μελετητές των ανθρώπινων αναγκών και κινήτρων, ο άνθρωπος από τη στιγμή που θα εξασφαλίσει τα μέσα για τη βιολογική του επιβίωση, έχει ανάγκη από κοινωνική επαφή. Χρειάζεται την αποδοχή των άλλων και να νιώθει μέρος της ομάδας με την οποία μοιράζεται τον χώρο και τον χρόνο της ζωής του. Από τη σχέση με τους άλλους προκύπτει και η ανάγκη να διαφοροποιηθεί από αυτούς, να καθορίσει την προσωπική του ατομικότητα και να την κάνει σεβαστή.
Το υψηλότερο επίπεδο της λεγόμενης πυραμίδας του Maslow, συνίσταται στην ανάγκη για αυτοπραγμάτωση. Ο καθένας, δηλαδή, επιθυμεί να εκφραστεί σύμφωνα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Να γίνει αυτό που μπορεί να είναι. Ο Frederik Herzberg και η ομάδα του, που ασχολήθηκαν ειδικά με κίνητρα στην εργασία, επισήμαναν μια ιεράρχηση αναγκών παρόμοια με εκείνη του Maslow. Σύμφωνα με τον Herzberg, τα επιτεύγματα και η αναγνώριση των αποτελεσμάτων, η επαγγελματική ανάπτυξη, η ανάληψη υπευθυνοτήτων και ιδιαίτερα η δυνατότητα έκφρασης μέσα από την εργασία, αποτελούν τους κύριους παράγοντες ικανοποίησης. Ο άνθρωπος, στην εργασία, μεταφέρει όλες τις ανάγκες του ως προσώπου και αναμένει την εκπλήρωσή τους. Η εργασία του προσφέρει οικονομική ασφάλεια, του χαρίζει την αίσθηση ότι αποτελεί μέρος μιας δομής, του δίνει ταυτότητα, κοινωνική αναγνώριση και εκτίμηση. Τέλος, του επιτρέπει να εκφράζεται μέσα απ’ αυτό που κάνει.
H κεντρική σημασία της εργασίας για τη ζωή ενός ατόμου φαίνεται καθαρά στη συνταξιοδότηση και στην απόλυση, όπου εμφανίζεται συχνά καταθλιπτική συμπτωματολογία. Το συναίσθημα της απώλειας είναι ακόμα πιο έντονο στα άτομα που με ύπουλο και απρόβλεπτο τρόπο βρίσκονται αποκλεισμένα από τον εργασιακό τους χώρο. Νιώθουν υποβαθμισμένα, παραγκωνισμένα, καταπιεσμένα και καταρρακωμένα στην επαγγελματική και προσωπική τους υπόληψη. Δεν πρόκειται μόνο για την απώλεια της εργασίας, αλλά για τη συνολική εικόνα του εαυτού που μπαίνει σε κρίση. Την ταπείνωση από τον εργασιακό αποκλεισμό ακολουθεί συχνά ένα είδος κοινωνικού αυτοαποκλεισμού. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε για διπλό mobbing που μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες. Ο Hans Leymann υπολόγισε ότι το 8% των αυτοκτονιών στη Σουηδία, σε ένα χρόνο, προκαλούνται από εργασιακό στρες.
Διαφορετικότητα
Τα άτομα που διαφέρουν από την κυρίαρχη ομάδα λόγω πολιτικών πεποιθήσεων, φύλου, εθνικότητας, σεξουαλικών επιλογών, ύπαρξης αναπηρίας κ.τ.λ. είναι αυτά που δέχονται mobbing περισσότερο, όπως είναι και τα άτομα που «απειλούν» επειδή είναι ενθουσιώδεις, ικανοί και ευσυνείδητοι εργαζόμενοι. Οι δράστες είναι συχνά ανασφαλείς συνάδελφοι ή ανώτεροι που βρίσκονται στη θέση τους χωρίς αξιοκρατικά κριτήρια.
Στρες και ψυχοκοινωνικοί παράγοντες επικινδυνότητας
Σύμφωνα με το μοντέλο “ψυχοκοινωνικού στρες” του L. Levi, οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και οι διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν για το άτομο μια στρεσογόνο πηγή, ικανή να παράγει ψυχοσωματικές διαταραχές.
Ως εκ τούτου, η αλληλεπίδραση στο χώρο εργασίας, αν δεν διαχειρίζεται επαρκώς μπορεί να επιφέρει βλάβες στη υγεία, παρόμοια με άλλους πιο γνωστούς παράγοντες επικινδυνότητας όπως ο θόρυβος, το εργασιακό φορτίο, οι ρυθμοί, τα ωράρια κ.λπ. Θα πρέπει να τονιστεί επίσης ότι στις βιομηχανικές και μεταβιομηχανικές χώρες οι παραδοσιακές επαγγελματικές ασθένειες παρουσιάζουν σταθερή μείωση σε αντίθεση με την αύξηση των ασθενειών που σχετίζονται με το στρες.
Επιπτώσεις
Το σύνδρομο mobbing εκδηλώνεται κυρίως με σοβαρές επιπτώσεις, που μπορεί να λάβουν τη μορφή αυξημένων δυσκολιών συνεργασίας, μειωμένης αντοχής στο άγχος, σωματικής δυσφορίας, καταχρήσεων και ψυχολογικών αντιδράσεων. Επίσης, μπορεί να επιφέρει στον εργαζόμενο δυσκολίες στον ύπνο, κατάθλιψη, ανάπτυξη διαφόρων μορφών μανίας, κάποιε5 φορές έντονη επιθετικότητα, σωματική κόπωση ή/και τάσεις αυτοκτονίας. Αν δεν σταματήσει η παρενόχληση, δεν ερευνηθούν οι αιτίες που την προκάλεσαν στον εργασιακό χώρο και δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα, υπάρχει ο κίνδυνος υα προβλήματα να γίνουν τόσο σοβαρά ώστε να χρειαστεί μακροχρόνια ιατρική και ψυχοθεραπευτική φροντίδα από ειδικούς. Οι αρνητικές συνεπές για τις επιχειρήσεις, σε ό, τι αφορά την αποδοτικότητα και τις οικονομικές επιδόσεις είναι σημαντικές, καθώς παρατηρήθηκε ότι το επίπεδο απόδοσης ενός εργαζομένου μπορεί να σημειώσει πτώση κατά 80%, όσον αφορά τις ικανότητές του, τις αντιστάσεις του στο εργασιακό άγχος και την προσοχή του.
Περιγραφή
Μια χαρακτηριστική περιγραφή του mobbing είναι και η εξής: «Μια κατ’ επανάληψη υβριστική συμπεριφορά, εντός ή εκτός της επιχείρησης ή του οργανισμού, που εκδηλώνεται ειδικότερα με ενέργειες, λόγια εκφοβισμού, πράξεις, χειρονομίες, τρόπους οργάνωσης της εργασίας και μονομερή γραπτά κείμενα που έχουν χαρακτήρα ή σκοπό να προσβάλουν την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια ή τη σωματική ή ψυχική ακεραιότητα του εργαζομένου κατά την εκτέλεση της εργασίας του, να θέσουν σε κίνδυνο τη θέση απασχόλησής του ή να δημιουργήσουν εχθρικό, εκφοβιστικό, υποτιμητικό, ταπεινωτικό ή προσβλητικό εργασιακό περιβάλλον».
* Μελέτες δείχνουν ότι το mobbing έχει καταστροφικά αποτελέσματα στη σωματική και ψυχική υγεία των εργαζομένων και των οικογενειών τους.
* Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πιο συχνά τα θύματα του mobbing τείνουν να μη μιλούν για την εμπειρία τους, ούτε καν με την οικογένειά τους, από φόβο μήπως και δεν γίνουν πιστευτοί ή επειδή αισθάνονται εξευτελισμό και νομίζουν ότι μπορεί να θεωρηθούν υπεύθυνα για την κατάσταση.
* Είναι βασικής σημασίας το άτομο να διατηρήσει κατά το δυνατόν τις κοινωνικές επαφές και τα προηγούμενα ενδιαφέροντα και δραστηριότητες, ούτως ώστε να έχει διαλείμματα χαλάρωσης από τις έμμονες σκέψεις και να αποφευχθεί η αυτοπεριθωριοποίηση.
* Η νομοθεσία κατά των διακρίσεων και υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην εργασία για τις μειονότητες είναι επίσης ισχυρή σε κάποιες χώρες, αν και ο δρόμος για τον «πραγματικό» σεβασμό και για την αξία της διαφορετικότητας θέλει πολύ περισσότερη προσπάθεια.
Σχόλιο εργαζόμενου: “To mobbing είναι βασικά συγκεκαλυμμένη αρνητικότητα με παθολογικούς ή όχι λόγους. Δεν έχει καν σχέση με την ιεραρχία, μπορεί να είναι υπέροχα συναδελφικό. Να πηγαίνεις σε έναν χώρο και οι συνάδελφοι να εξαφανίζονται σε 5 λεπτά συνεχώς. Ασφαλώς δεν θα γίνεις φίλος μαζί τους για το 8ωρο, αλλά όταν προσπαθείς να τηρήσεις ισορροπίες και εκείνες δεν τηρούνται από την άλλη πλευρά, πρέπει στην πρώτη ευκαιρία που θα σου δοθεί να ξεσκεπάσεις την αρνητικότητα. Αν κοπούν μάλιστα και οι καλημέρες (που στην πραγματικότητα είναι τα χειρότερα μπινελίκια), τόσο το καλύτερο. Θυμηθείτε, με ειρωνεία και σουρεαλισμό πας μπροστά σε τέτοιες καταστάσεις”.
