Του Βασίλη Δημητρόπουλου
Δρ Ε.Μ.Π.
Στα σχολεία μας συχνά χαρακτηρίζονται ορισμένοι μαθητές που έχουν πολύ καλή επίδοση σε κάποια μαθήματα ως αρκετά έξυπνοι. Χωρίς να θέλουμε να αμφισβητήσουμε την εξυπνάδα αυτών των μαθητών διατυπώνουμε το ερώτημα: Τελικά είναι μόνο αυτοί οι μαθητές έξυπνοι;
Το 1983 ο Howard Gardner, ψυχολόγος καθηγητής της Ανώτατης Παιδαγωγικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Harvard, δημοσίευσε το βιβλίο του “Frames of mind” (Τα όρια του μυαλού). Το βιβλίο αυτό απέρριπτε την ισχύ της θεωρίας του Δείκτη Νοημοσύνης (ΔΝ), διατύπωνε τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης και αποτέλεσε την αφετηρία για τη δημοσίευση εκατοντάδων ερευνών και βιβλίων μέχρι σήμερα. Η θεωρία του Γκάρντνερ σχετικά με την πολλαπλότητα της νοημοσύνης εξακολουθεί να βρίσκεται σε εξέλιξη.
Τα τεστ νοημοσύνης για τη μέτρηση του ΔΝ (IQ) στηρίζονται κυρίως στις δύο βασικές ακαδημαϊκές ικανότητες: τη γλωσσική και τη λογικο-μαθηματική και παρά τη μεγάλη επιρροή τους αδυνατούν να προβλέψουν αλάθητα ποιος θα πετύχει στη ζωή του.
Υπάρχει βέβαια, μια σχέση ανάμεσα στο ΔΝ και στις συνθήκες ζωής, για μεγάλες ομάδες στο σύνολό τους: πολλοί άνθρωποι με πολύ χαμηλό ΔΝ καταλήγουν σε «ευτελείς» εργασίες, ενώ άτομα με υψηλό ΔΝ σε θέσεις καλοπληρωμένες. Αυτό όμως δεν ισχύει πάντα. (Στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στο Δημόσιο Τομέα, μάλλον δύσκολα κάποιος θα μπορούσε να συνδέσει τις καλοπληρωμένες θέσεις με τον υψηλό ΔΝ).
«Στην καλύτερη περίπτωση ο ΔΝ συμβάλλει κατά 20% στους παράγοντες που καθορίζουν την επιτυχία στη ζωή, γεγονός που αφήνει ένα 80% σε άλλες δυνάμεις», (Goleman, 1995).
«Σε ευρύτατη κλίμακα, η τελική και ανώτερη θέση του ανθρώπου στην κοινωνία καθορίζεται από παράγοντες εκτός ΔΝ, που εκτείνονται από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει το άτομο και φθάνουν μέχρι τον παράγοντα τύχη», (Gardner, 1995).
Ο Γκάρντνερ ισχυρίστηκε ότι δεν υπάρχει ένα μόνο είδος νοημοσύνης, σημαντικό για την επιτυχία στη ζωή, αλλά ένα ευρύ φάσμα νοημοσύνης, με επτά ουσιώδεις παραλλαγές. Η λίστα του δεν περιορίζεται στα δύο βασικά ακαδημαϊκά είδη, την προφορική – γλωσσική ευχέρεια και τη λογικο-μαθηματική ικανότητα, αλλά επεκτείνεται και στην αίσθηση -αντίληψη του χώρου, η οποία συναντάται σ΄έναν εξέχοντα αρχιτέκτονα ή ζωγράφο. Συμπεριλαμβάνει ακόμα το κιναισθητικό ταλέντο, που αναδύεται από τη φυσική χάρη ενός Νουρέγιεφ ή ενός Μάικλ Τζόρνταν, και τα μουσικά χαρίσματα ενός Μότσαρτ ή των Μπιτλς. Ο κατάλογος ολοκληρώνεται με δύο ακόμα είδη που ο Γκάρντνερ τα αποκαλεί «προσωπική νοημοσύνη»: οι διαπροσωπικές ικανότητες, όπως αυτές του Λούθερ Κίνγκ, ενός ηγέτη με παγκόσμια ακτινοβολία και η ενδοπροσωπική ικανότητα που ξεπροβάλλει στην αξιοθαύμαστη ενόραση του Σίγκμουντ Φρόιντ ή στην εσωτερική ικανοποίηση ενός ατόμου που καταφέρνει να ρυθμίσει έτσι τη ζωή του ώστε να εναρμονίζεται με τα πραγματικά του αισθήματα.
Ο Γκάρντνερ έδωσε κατά καιρούς τους παρακάτω ορισμούς για τα δύο είδη προσωπικής νοημοσύνης:
Διαπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα του ατόμου να διακρίνει και να ανταποκρίνεται κατάλληλα στις διαθέσεις, στην ψυχοσύνθεση, στα κίνητρα και στις επιθυμίες των άλλων ανθρώπων. Ενδοπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα πρόσβασης του ανθρώπου στα προσωπικά του αισθήματα και η διάκρισή τους ώστε να αντλεί από αυτά στοιχεία που θα καθοδηγούν τη συμπεριφορά του (1989).
Διαπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να καταλαβαίνουμε τους άλλους ανθρώπους: τι τους παρακινεί, πώς εργάζονται και πώς εμείς θα εργαστούμε σε αγαστή σύμπνοια μαζί τους. Πετυχημένοι δάσκαλοι, πολιτικοί, πωλητές, ψυχοθεραπευτές και θρησκευτικοί ηγέτες είναι, χωρίς αμφιβολία, άτομα με υψηλό βαθμό διαπροσωπικής νοημοσύνης. Ενδοπροσωπική νοημοσύνη είναι μια συσχετική ικανότητα που στρέφεται προς τα μέσα. Είναι η ικανότητα να σχηματίσουμε ένα ακριβές, γνήσιο πρότυπο του εαυτού μας και να μπορούμε να χρησιμοποιούμε αυτό το πρότυπο για να λειτουργούμε αποτελεσματικά στη ζωή μας (1993).
Ο Γκάρντνερ αναγνωρίζει ότι το επτά είναι αυθαίρετος αριθμός για την ποικιλία των ειδών νοημοσύνης. Δεν υπάρχει μαγικός αριθμός για την πολλαπλότητα των ανθρώπινων ταλέντων. Σε κάποιο σημείο της έρευνας με τους συνεργάτες του, επέκτειναν τα επτά είδη της νοημοσύνης σε είκοσι. Για παράδειγμα η διαπροσωπική νοημοσύνη αναλυόταν σε τέσσερις ξεχωριστές ικανότητες: ηγετικό πνεύμα, ικανότητα στη σύναψη σχέσεων και διατήρηση της φιλίας, ικανότητα επίλυσης διαφορών και ικανότητα κοινωνικής ανάλυσης.
Αυτή η με πολλά είδη νοημοσύνη προσφέρει μια μεγαλύτερη εικόνα της ικανότητας του παιδιού και του δυναμικού του για επιτυχία στη ζωή απ’ ό, τι ο καθιερωμένος Δείκτης Νοημοσύνης.
Στo πλαίσιo της θεωρίας της Πολλαπλής Νοημοσύνης εφαρμόζονται σχετικά προγράμματα σε σχολεία των ΗΠΑ. Στην περιοχή του Πανεπιστημίου Ταφτς εφαρμόζεται το πρόγραμμα «Ερευνητικό Φάσμα» με καθοδηγητή τον Χάουαρντ Γκάρντνερ. Το πρόγραμμα καλλιεργεί συστηματικά μια ποικιλία ειδών νοημοσύνης, γιατί αναγνωρίζει ότι οι ανθρώπινες ικανότητες εκτείνονται πέρα από το στενό πλαίσιο των γραμμάτων και των αριθμών, στη σημασία των οποίων παραδοσιακά εστιάζουν το ενδιαφέρον τους τα σχολεία. Το σχολείο, σύμφωνα με το πρόγραμμα, γίνεται ένας χώρος εκπαίδευσης στις δεξιότητες της ζωής, όπου τα παιδιά ενθαρρύνονται να αναπτύξουν ένα ευρύ φάσμα ικανοτήτων.
Κατά τον Γκάρντνερ, «ήρθε το πλήρωμα του χρόνου να διευρύνουμε τη γνώμη μας για το φάσμα των ταλέντων. Η μόνη και σημαντικότατη συμβολή που μπορεί να προσφέρει η εκπαίδευση στην ανάπτυξη ενός παιδιού είναι να το καθοδηγήσει προς ένα πεδίο όπου τα ταλέντα του θα βρουν χώρο να αναπτυχθούν, όπου θα είναι ευχαριστημένο και θα αποδίδει. Αυτό το έχουμε εντελώς χάσει από τα μάτια μας. Αντίθετα, υποβάλλουμε τους πάντες σε μια εκπαίδευση όπου, αν πετύχουν, το καλύτερο που μπορεί να τους συμβεί είναι να γίνουν καθηγητές σε κολέγια. Και εκτιμούμε τον καθένα στην πορεία ανάλογα με το κατά πόσο ανταποκρίνεται σ’ αυτά τα στενά δεδομένα επιτυχίας. Θα έπρεπε να δαπανούμε λιγότερο χρόνο για να κατατάσσουμε βαθμολογικά τα παιδιά και περισσότερο για να τα βοηθάμε να εντοπίσουν τις φυσικές τάσεις τους και τα χαρίσματά τους και αυτά να καλλιεργήσουμε. Υπάρχουν εκατοντάδες τρόποι επιτυχίας και πολλές, παρά πολλές διαφορετικές ικανότητες που θα σας βοηθήσουν να φθάσετε εκεί» (Goleman, 1997).
Οι επτά νοημοσύνες
Σύμφωνα με τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης του Howard Gardner, όλα τα άτομα διαθέτουν επτά διαφορετικές κατηγορίες νοημοσύνης. Επισημαίνεται ότι αυτές οι νοημοσύνες «λειτουργούν» από κοινού και όχι μεμονωμένα.
Νοημοσύνη
Κύρια χαρακτηριστικά / Τελική κατάσταση
(Άτομα με περισσότερο αναπτυγμένη την αντίστοιχη νοημοσύνη).
1. Λογικο- Μαθηματική
Ικανότητα αποτελεσματικής χρήσης λογικών προτύπων και αριθμών.
Μαθηματικοί, Φυσικοχημικοί, Φοροτεχνικοί, Στατιστικολόγοι, Προγραμματιστές Η/Υ
2. Γλωσσική
Ικανότητα αποτελεσματικής χρήσης λέξεων στον προφορικό ή γραπτό λόγο.
Πολιτικοί, Συγγραφείς, Δημοσιογράφοι, Σεναριογράφοι, Ρήτορες
3. Αντίληψης του Χώρου
Ικανότητα αίσθησης- αντίληψης του χώρου με ακρίβεια και εκτέλεση μετασχηματισμών για τον αντιληφθούν και οι υπόλοιποι.
Αρχιτέκτονες, Γλύπτες, Διακοσμητές εσωτερικού χώρου, Θαλασσοπόροι, Κυνηγοί, Ανιχνευτές, Οδηγοί.
4. Μουσική
Ικανότητα αντίληψης, διάκρισης, μετασχηματισμού και έκφρασης μουσικών μορφών.
Μουσικοσυνθέτες, Βιολιστές, Πιανίστες.
5. Σωματική – Κιναισθητική
Ικανότητα ελέγχου των κινήσεων του σώματος (ακόμη και για έκφραση ιδεών και αισθημάτων) και χειρισμού αντικειμένων με επιδεξιότητα..
Χορευτές, Αθλητές, Ηθοποιοί, Μίμοι, Τεχνίτες, Γλύπτες, Χειρουργοί, Οδοντίατροι.
6. Διαπροσωπική
Ικανότητα αντίληψης, διαχωρισμού και κατάλληλης αντίδρασης στις διαθέσεις, προθέσεις, κίνητρα και αισθήματα των άλλων ανθρώπων.
Αποτελεσματική μετάδοση και ανταπόκριση συναισθημάτων με εκφράσεις του προσώπου, τη φωνή και χειρονομίες.
Θεραπευτές, Πωλητές, χαρισματικοί ηγέτες, καλοί φίλοι.
7. Ενδοπροσωπική
Ικανότητα αυτογνωσίας και προσαρμογής της συμπεριφοράς.
Αυτογνωσία των ορίων των δυνατοτήτων, αδυναμιών, επιθυμιών και αυτοπειθαρχίας.
Άτομα που κατορθώνουν να συντονίζουν τη ζωή τους έτσι ώστε να εναρμονίζεται με τα πραγματικά τους αισθήματα.
Συναισθηματική Νοημοσύνη
Ο όρος έγινε ευρύτερα γνωστός από το Daniel Goleman, διδάκτορα ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Harvard, με το βιβλίο του Βασίλη Δημητρόπουλου Δρ Ε.Μ.Π. (μετάφραση στα ελληνικά «η συναισθηματική νοημοσύνη», από τις εκδόσεις “Ελληνικά Γράμματα”, 1997).
Ο Goleman συνθέτει τις νεότερες νευροεπιστημονικές ανακαλύψεις για τη λειτουργία του εγκεφάλου με τα συναισθήματα. Χρησιμοποιώντας ευρήματα από κλινικές μελέτες, προσδιορίζει τους παράγοντες εκείνους, πέρα από τους γνωστούς που εμπλέκονται με τη θεωρία της κλασικής νοημοσύνης, που κάνουν τους ανθρώπους να επιτυγχάνουν ή να αποτυγχάνουν στη ζωή.
Πέντε παράγοντες
Οι παράγοντες αυτοί συνθέτουν τη συναισθηματική νοημοσύνη και εντάσσονται κατά τους Salovey και Mayer σε πέντε βασικούς τομείς, οι οποίοι είναι:
1. Η γνώση των συναισθημάτων μας (Αυτοεπίγνωση). Η αναγνώριση ενός συναισθήματος την ώρα που δημιουργείται αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της συναισθηματικής νοημοσύνης. Άνθρωποι που γνωρίζουν τα συναισθήματά τους οργανώνουν καλύτερα τη ζωή τους και έχουν επίγνωση των αποφάσεων που παίρνουν για τον εαυτό τους, όπως στην επιλογή συντρόφου και επαγγέλματος.
2. Έλεγχος των συναισθημάτων μας. Όσοι διακρίνονται γι’ αυτή τους την ικανότητα απαλλάσσονται από το ανεξέλεγκτο άγχος, την κατήφεια και τον εύκολο θυμό, ενώ ξεπερνούν σύντομα τις απογοητεύσεις της ζωής.
3. Εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό μας. Οι άνθρωποι που έχουν αυτή την ικανότητα τείνουν να είναι πιο παραγωγικοί και αποτελεσματικοί με ό, τι ασχολούνται.
4. Αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων (Ενσυναίσθηση). Είναι η θεμελιώδης «ανθρώπινη δεξιότητα». Η ενσυναίσθηση σχετίζεται με τον αλτρουισμό. Τα άτομα με υψηλή ενσυναίσθηση είναι πιο δεκτικά στα σιωπηλά κοινωνικά σήματα που υποδεικνύουν τις ανάγκες των άλλων. Αυτό τους κάνει καλύτερους σε επαγγέλματα που έχουν σχέση με κοινωνική προσφορά: δάσκαλοι, πωλητές και όσοι ασκούν διοίκηση.
5. Χειρισμός των σχέσεων. Η τέχνη των διαπροσωπικών σχέσεων είναι, σε μεγάλο βαθμό, η δεξιότητα του χειρισμού των συναισθημάτων των άλλων. Είναι οι ικανότητες που βρίσκονται πίσω από τα δημοφιλή άτομα και τις ηγετικές φυσιογνωμίες.
Οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς τις ικανότητές τους σε καθέναν από αυτούς τους τομείς. Κάποιος μπορεί να είναι πολύ επιδέξιος σε έναν τομέα αλλά να υστερεί σε κάποιους άλλους. Το θεμελιακό στοιχείο του επιπέδου των δεξιοτήτων μας είναι νευρωνικό, αλλά ο εγκέφαλος ως πολύ εύπλαστος μαθαίνει συνέχεια.
Βιβλιογραφία:
Λέξεις – κλειδιά: Multiple Intelligences, Emotional Intelligence για την εύρεση σχετικής βιβλιογραφίας μέσα από τις μηχανές αναζήτησης του Internet (π.χ. Google), από διεθνή βιβλιοπωλεία (π.χ. Amazon) ή από βάσεις ερευνητικών δεδομένων (π.χ. ERIC)
