Πάνω: Photo: Alexander Koromilas
Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Επισκέπτομαι τον περίβολο της Πειραιώς 260. Αρχές ακόμα του καλοκαιριού και αισθάνομαι πανέτοιμη να παρακολουθήσω όσο περισσότερες παραστάσεις αντέχω. Μπαίνοντας αριστερά βρίσκεται ο χώρος Α. Το όνομα Αντώνης Βολανάκης μού είναι ήδη γνωστό. Έχω θαυμάσει την ενδυματολογική δουλειά του σε αρκετές παραστάσεις. Επρόκειτο για κάτι παραπάνω από επιμέλεια κοστουμιών, θα το ονόμαζα ενδυματολογική εικαστική εγκατάσταση. Όσο βλέπω θέατρο, δεν θα ξεχάσω ποτέ την υπέροχα θεαματική εγκατάσταση και τα κοστούμια στη «Μήδεια» (Bios, σκηνοθεσία Φίλιππος Κανακάρης) ή το συμβολικά εμβληματικό κιμονό της Κασσάνδρας – Χρύσας Καψούλη («Ο Ευαγγελισμός της Κασσάνδρας» του Δημήτρη Δημητριάδη, Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων). Το The Holy Bachelorette in the Wedding Cave όμως ήταν μια εκπληκτική εικαστική εγκατάσταση – μια ολόκληρη περιήγηση που ξεδιπλωνόταν στα μάτια μου εντός μιας αχανούς βιομηχανικής αίθουσας. Ο ίδιος ο Αντώνης Βολανάκης ήταν ο φιλόξενος κι αβρός οικοδεσπότης ή ο «οικο-διάκονος» (όπως ο ίδιος προτιμά να αποκαλείται) σε ένα ιερό δάσος από νυφικά και καταρράκτες υφασμάτων. Μέσα σε μια ατμόσφαιρα σφριγηλή, διαυγή, με έναν τρόπο έκφρασης απόλυτα οικείο αλλά και πρωτότυπο, ο δημιουργός χειρίζεται τόσο θαυμάσια το υλικό του ώστε να δίνει δύναμη, σημασία και μεγαλείο στις λάμψεις της προσδοκίας και της διάψευσης, της αναμονής και της απογοήτευσης, της ένταξης και της αποκατάστασης, της αθωότητας, της παράδοσης και του καταναγκασμού, στο σκοτάδι της σκληρότητας και στις φλόγες της ενοχής που μπορεί να σηματοδοτούν την έννοια του νυφικού. Η περιήγησή του ωστόσο, καθώς ο ίδιος μας ξεναγεί στα πιο απίθανα επεισόδια της γυναικείας ψυχοσύνθεσης, διασώζει την ονειρική απλότητα και την ποιητικότητα του νυφικού… Στην καρδιά του χώρου, με ξάφνιασε η απροσδόκητη τοποθέτηση ενός αιωνόβιου αργαλειού, γεμάτου μνήμες, που ύφαινε ένα καινούργιο ύφασμα από παλιά νυφικά τα οποία κόβονταν επιτόπου. Τι σηματοδοτούσαν όλα αυτά τα νυφικά; Όταν πιστεύουμε σε κάτι αυθύπαρκτο με πάθος τελικά το δημιουργούμε, έχω να πω. Ο Αντώνης Βολανάκης ξεκίνησε την ενασχόλησή του με τα νυφικά το 2003. Έκτοτε, εκτός των άλλων, συνέλεξε με υπομονή και σχολαστικότητα ερωτήματα για θέματα που απασχολούν έντονα τις γυναίκες και θα ήθελαν να τα θέσουν σε άλλες γυναίκες. Κατόπιν κινηματογράφησε πολλές και διαφορετικές απαντήσεις σε Ελλάδα και Νέα Υόρκη οι οποίες προβλήθηκαν στο χώρο ανάμεσα στα νυφικά. Η ιδέα της συνομιλίας μεταξύ γυναικών, επωνύμων και ανωνύμων, που δεν γνωρίζονται αλλά καλούνται να απαντήσουν η μία στις ερωτήσεις της άλλης, προϋπήρχε στη δουλειά του Βολανάκη. Έχει επιμεληθεί μια σειρά από ανάλογα πρότζεκτ που έφεραν σε συνέργεια εικαστικούς, συγγραφείς και ερευνητές φιλοσοφίας με πιο πρόσφατο αυτό της Ιθάκης όπου ποιητές από την Αμερική και την Ελλάδα δημιούργησαν λογοτεχνικά εργαστήρια με τους κατοίκους του νησιού σε «μια ποιητική συνάντηση στα τυφλά» η οποία έφερε τον τίτλο «Στον Πηγαιμό για την Ιθάκη».
Εδώ αντίκριζα έκθαμβη, μαζί με τους άλλους επισκέπτες, θρόμβους αραχνοΰφαντους σαν τεράστιους σταλακτίτες να αιωρούνται από την οροφή ενός νυφικού σπηλαίου και να κυλούν στην καδένα του χρόνου. Διάχυτα πέπλα αβέβαιης ελπίδας, έρωτα και καρτερικότητας. Γυναικείας απαντοχής, τόλμης και ψυχής. Μέσω των νυφικών είδα να ανιχνεύονται οι ρίζες της γυναίκας σαν μια υπέρβαση του πραγματικού, με την ανύψωσή της σε άλλες σφαίρες, εκεί όπου η αγάπη και η ελευθερία δομούν εντελώς νέα δεδομένα επικοινωνίας πέρα από τις συμβατικές κοινωνικές περιχαρακώσεις. Θέτοντας δε στο επίκεντρο την ίδια τη θέση της γυναίκας, το ρόλο της, τα βιώματά της και όλη τη σχετική σημειολογία περί του κατεστημένου κοινωνικού μύθου της θηλυκότητας, ο οποίος επείγεται να αντικατασταθεί από μια ουσιαστική γυναικεία ομιλία.
«Το νυφικό είναι κοινωνική στολή που σηματοδοτεί μια σύμβαση. Μοναδικό για τη γυναίκα, καθώς δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο για τον άνδρα, λειτουργεί ως μνήμη μετάβασης από την αγνότητα στη μητρότητα. Συμβολίζει τη στιγμή που μια κόρη ετοιμάζεται να γίνει μητέρα», λέει ο ίδιος ο καλλιτέχνης για το έργο του. Η φεγγοβόλα παρουσία της γυναίκας παρουσιάζεται μέσα από ξεχωριστά επίπεδα πρόσληψης και το νυφικό αντιμετωπίζεται ως αντικείμενο – φετίχ. Με άλλα λόγια ένα ένδυμα που εμφανίζει την εσωτερικότητά του αποκαλύπτοντας τον μόχθο που καταβλήθηκε για την κατασκευή του, γι’ αυτό και ο αργαλειός που υπενθυμίζει την πανάρχαια διαδικασία: ύφασμα-σχεδιασμός-ραφή-χειρωναξία.
Η γυναίκα αφουγκράζεται, κατανοείται και ενδυναμώνεται η αφήγησή της. Ακούμε ξανά την Πηνελόπη, που ίσως βαθιά μέσα της δεν επιθυμούσε να επιστρέψει ο Οδυσσέας. Η ερευνητική διαδικασία για την εγκατάσταση διέτρεξε πολλές Πηνελόπες και σχετίστηκε ιδιαιτέρως με την «Πηνελοπιάδα» της βραβευμένης Καναδής συγγραφέως Μάργκαρετ Άτγουντ, βιβλίο που παίρνει το γνωστό μύθο της Πηνελόπης και τον μεταφέρει στο παρόν. Ο Αντώνης Βολανάκης συνάντησε την Άτγουντ στη Νέα Υόρκη κι από τότε βρίσκεται σε δημιουργικό διάλογο μαζί της για όλα τα θέματα που αφορούν τις γυναίκες. Στη συνέντευξη που παραχώρησε στο cat is art μας μιλά για την τέχνη, τη ζωή, το ρόλο του θεατή αλλά και το μυστήριο του νυφικού. Αυτό το οποίο ιδιαίτερα τον συγκινεί σ’ αυτό είναι η εγγεγραμμένη μνήμη της γυναίκας που το φόρεσε, η χειρωνακτική εργασία που καταβλήθηκε, καθώς και η επαναφήγηση και ανακύκλωση συναισθημάτων και εμπειριών.
Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Κορομηλάς
Διαβάστε τη συνέντευξη.
* Η οικογενειακή μου καταγωγή είναι από τα Χανιά και το Ρέθυμνο, αλλά εγώ δυστυχώς γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα. Τα καλοκαίρια λοιπόν ήταν μοναδικές στιγμές προς την ενηλικίωση καθώς από την πρωτεύουσα με την αστική εκπαίδευση, βρισκόμουν να τραγουδάω μαντινάδες και να μαζεύω σπαρτά. Μια από τις εικόνες η οποία είναι εγγεγραμμένη μέσα μου βαθιά, είναι στο κεντρικό σαλόνι του σπιτιού της γιαγιάς μου στα Χανιά, εκεί όπου θα είχαμε στο σπίτι μας στην Αθήνα το πιάνο, υπήρχε το άβατο για τα παιδιά, αυτό του αργαλειού.
Με τι καλλιτεχνικά ερεθίσματα μεγαλώσατε;
* Η οικογένειά μου τα Σαββατοκύριακα βρισκόταν για διάβασμα. Είχα την τύχη να έχω πολύ μεγαλύτερα αδέλφια και καθώς και οι δυο μου γονείς έγραφαν και διάβαζαν ασταμάτητα, μπήκα κι εγώ στη φάση της ονειροπόλησης από μικρός. Έντονες αναμνήσεις έχω από την Εθνική Πινακοθήκη και την αμηχανία που είχα μπροστά σε έργα ζωγραφικής και την ανατριχίλα σε παραστάσεις του Μίνου (Βολανάκη) αλλά και στο Ανοιχτό Θέατρο του Γιώργου Μιχαηλίδη. Έπειτα, στην ενηλικίωσή μου, είχα την τύχη να ταξιδεύω συχνά στο Λονδίνο και την Οξφόρδη όπου τα ερεθίσματα φαντάζεστε ότι πολλαπλασιάστηκαν.
Πότε, πώς και με την παρότρυνση ποίου αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τις καλές τέχνες;
* Δε νομίζω πως υπάρχει συγκεκριμένη στιγμή απόφασης. Ήταν κάτι το οποίο απλά συνέβη. Η μητέρα μου ήταν αυτή που με στήριξε από την αρχή και έπειτα δύο άνθρωποι στη ζωή μου. Ο πρώτος με χειραφέτησε και μου δήλωνε πάντοτε την πίστη του σε ό, τι κι αν έκανα και ο δεύτερος μου δήλωσε ότι είμαι μια μετριότητα και δεν θα κατάφερνα τίποτα. Όπως καταλαβαίνετε ο συνδυασμός αυτός με πείσμωσε και έφυγα στην Αγγλία για σπουδές.
Σε ποιες σχολές τέχνης και σε ποιους μεγάλους καλλιτέχνες στρέψατε το βλέμμα, όταν ξεκινούσατε την πορεία σας στα εικαστικά;
* Σπούδασα εικαστικά και θέατρο στο Πανεπιστήμιο Τεχνών του Λονδίνου, στα κολέγια Wimbledon και Central St. Martins και κινηματογράφο στο Alvar Aalto University of Art στο Ελσίνσκι. Είχα την τύχη εκτός πανεπιστημίου να έχω τον Στέφανο Λαζαρίδη ως μέντορά μου για οκτώ χρόνια ο οποίος μοιράστηκε μαζί μου την αγάπη του για την όπερα και συνεργάστηκα μαζί του σε οκτώ παραγωγές της Εθνικής Όπερας της Αγγλίας. Τον Γιάννη Κουνέλη τον παρακολουθούσα από τα εφηβικά μου χρόνια και όταν συναντηθήκαμε σε μια διάλεξή του στη Whitechapel Gallery, ένιωσα τα κείμενά του να πάλλονται μέσα μου ακόμα πιο δραστικά. Στη συνέχεια, ο William Kentridge έφερε το χρησιδάνειο της επιτέλεσης το οποίο είναι και μια από τις ποιότητες που με αφορούν συνολικά.
To νυφικό τι είναι για σας; Σύμβολο, αγάπη, φετίχ, συλλεκτικό είδος, δημιουργία;
* Ένα μυστήριο. Είναι όλα τα παραπάνω και όλα όσα δεν ξέρω που αισθάνονται οι γυναίκες όταν το φορούν.
Τι σας κάνει να χρησιμοποιείτε εκ νέου ως πρώτη ύλη στο έργο σας τα νυφικά;
* Η εργασία μου με τα νυφικά ξεκινάει από το 2003 και ακόμα νιώθω ότι έχω πολύ δρόμο μπροστά μου. Αυτό που με συγκινεί στα νυφικά είναι η μνήμη που είναι ποτισμένα της γυναίκας που το φόρεσε, η χειρωνακτική εργασία που έχει καταβληθεί, καθώς και η επαναφήγηση και ανακύκλωση συναισθημάτων και εμπειριών.
Οι γυναίκες της οικογένειάς σας κατά πόσο συνέβαλαν στην αγάπη σας για το νυφικό ένδυμα;
* Η πρώτη φορά που χρησιμοποίησα το νυφικό ένδυμα ήταν σε ένα αυτοβιογραφικό έργο για τις τέσσερις γενιές γυναικών στην οικογένειά μου. Οπότε ως εφαλτήριο μάλλον έχουν συμβάλει αρκετά.
Πόσο δύσκολη ή εύκολη ήταν η διαδικασία για τη συγκεκριμένη εγκατάσταση;
* Η εγκατάσταση είχε συγκεκριμένες τεχνικές και τεχνολογικές απαιτήσεις και οι συνεργάτες μου είχαν την αμέριστη υποστήριξη όλων των ανθρώπων από το Φεστιβάλ Αθηνών, η οποία έκανε τη διαδικασία κεφάτη ενάντια στη διάθεση των ημερών.
Στην έκθεσή σας υποδέχεστε το κοινό και συχνά το ξεναγείτε στην εγκατάστασή σας; Υπακούτε σε μια ανάγκη επικοινωνίας με το κοινό;
* Πράγματι, πάντοτε βρίσκομαι δίπλα στο έργο μου. Υπακούω σε μια εσωτερική ανάγκη μοιράσματος και ανοίγματος. Η όλη εγκατάσταση έχει ως στόχο να ακούμε περισσότερο τις φωνές των γυναικών που θεωρώ ότι δεν έχουν και μεγάλο βήμα όσο θα έπρεπε. Λειτουργώ ως οικο-διάκονος.
Μοιράζετε τη ζωή σας μεταξύ Νέας Υόρκης και Αθήνας. Ποιες είναι οι δημιουργικές υποχρεώσεις που σας κρατούν στο εξωτερικό;
* Διδάσκω στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στο τμήμα «Τέχνη και Πολιτική» και βρίσκομαι σε μια ζωντανή κοινότητα, καλλιτεχνών, επιστημόνων και ακτιβιστών και υπηρετώ την απαλή διπλωματία και τον αργό ακτιβισμό. Πέρυσι σκηνοθέτησα στο Μανχάταν μια παράσταση βασισμένη στην ιστορία ενός Αφγανού πρόσφυγα που του πήρε 19 μήνες να φτάσει από την πατρίδα του στην Ελλάδα. Έχω συνιδρύσει μια ομάδα καλλιτεχνών από διαφορετικές εθνικότητες που όλοι ζούμε στη Νέα Υόρκη και έχουμε τις ίδιες ανησυχίες. Ελπίζω σύντομα να δείτε και τη δουλειά μας στην Αθήνα.
Πώς επιδρά ένα έργο τέχνης στον άνθρωπο;
* Καταλυτικά εφόσον είναι ανοιχτά και τα δύο τερέν. Και το έργο τέχνης αλλά και ο άνθρωπος.
Κάποιοι λένε πως όταν ένα έργο τέχνης ολοκληρώνεται, παύει να ανήκει στο δημιουργό του. Ποια είναι η γνώμη σας;
* Από τη στιγμή που ολοκληρώνεται στο μυαλό του καλλιτέχνη, ήδη παύει να είναι δική του ιδιοκτησία. Τα τελευταία πενήντα χρόνια ή μάλλον ακόμα περισσότερο ήδη από τον Αρτώ, φτάνοντας στο Ρολάν Μπαρτ και στο Ρανσιέρ απελευθερώνεται ο καλλιτέχνης από το βάρος της αυτονομίας του έργου και ο τελικός ιδιοκτήτης είναι ο θεατής. Ένα έργο τέχνης ολοκληρώνεται μόνο με το θεατή.
Οι εικαστικές τέχνες πάντα έχουν ως ύλη τον άνθρωπο και τα βιώματά του και μόνον;
* Ο θεατής ως ιδιοκτήτης του έργου είναι μάρτυρας, συμμετέχων, πομπός, συν-συγγραφέας κ.λπ. Η τέχνη είναι ένας άλλος τρόπος θέασης της ιστορίας του ανθρώπου.
Στα έργα σας υπάρχει και μια ψυχαναλυτική ματιά;
* Εκεί που νομίζω ότι δεν υπάρχει, έρχεται να με διαψεύσει. Εκεί που νομίζω ότι υπάρχει, διαφεύγει συνεχώς.
Τι θεωρείτε αυθεντικό;
* Μόνο το τώρα.
Τι είναι εφήμερο και τι παντοτινό;
* Μόνο το τώρα.
Ένας εικαστικός καλλιτέχνης σήμερα στην Ελλάδα μπορεί να επιβιώσει από την τέχνη του;
* Η τέχνη έχει πολλές εκφάνσεις και δεν παύει να είναι ένα επάγγελμα.
Είστε αγχωμένος ή ψύχραιμος με τη σημερινή κατάσταση;
* Αισιόδοξος. Είναι υπέροχο που έχουμε αρχίσει και μιλάμε ανθρώπινα.
Ποιο είναι το αγαπημένο σας αντικείμενο;
* Ο Όθων και η Φρειδερίκη. Το πλυντήριο ρούχων και το πλυντήριο πιάτων. Μου έχουν λύσει τη ζωή.
Ποιο το αγαπημένο σας υλικό εν γένει;
* Οι συζητήσεις με αγαπημένους ανθρώπους.
Ένα εικαστικό έργο είναι ένα όραμα που μπορεί και να ξεπερνά τα όρια της λογικής;
* Όλα μου τα έργα τα βλέπω στα όνειρά μου. Δεν ξέρω αν είμαι λογικός όταν κοιμάμαι.
Τι τρόπο θα βρίσκατε να προβάλλετε την Ελλάδα στον κόσμο μέσω της τέχνης;
* Ας προβάλλουμε πρώτα την τέχνη στους Έλληνες για να έχουμε τη δυνατότητα να σκεφτόμαστε και με διαφορετικούς τρόπους.
Με τι ρυθμούς δουλεύετε τα έργα σας;
* Ασταμάτητους. Όπως μου λέει ο άνθρωπός μου, δεν έχω ωράριο.
Τι διαβάζετε και ποιος είναι ο αγαπημένος σας συγγραφέας;
* Αυτή την περίοδο μελετούσα την «Πηνελοπιάδα» της Μάργκαρετ Άτγουντ και αγαπημένη μου ποιήτρια είναι η Αλεξάνδρα Πλαστήρα.
Ο Έλληνας σέβεται το δημόσιο χώρο ή τον παραμελεί;
* Ο Έλληνας δε σέβεται το δημόσιο τρόπο.
Υπάρχει πολιτισμός στην καθημερινότητά μας;
* Αυτό το ξέρει ο καθένας μας.
Ποια είναι η σχέση σας με τα ζώα; Έχετε κατοικίδιο;
* Μακάρι να είχα, αλλά με τις διαρκείς μετακινήσεις μου, το γλυκό, πιστό σκυλάκι που ονειρεύομαι θα αργήσει λίγο.
* ΒΙΝΤΕΟ – ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΠΕΙΡΑΙΩΣ 260 (Α)
1 – 31 Ιουλίου 2015
Αντώνης Βολανάκης
The Holy Bachelorette in the Wedding Cave
* To cat is art ευχαριστεί τον Αλέξανδρο Κορομηλά για τις φωτογραφίες.
https://www.catisart.gr/index.php/art-collection/3304-qthe-holy-bachelorette-in-the-wedding-caveq
