Το Πεδίον Άρεως πήρε το όνομά του από το Ρωμαϊκό Campus Martius κι αυτό γιατί επί βασιλείας Όθωνος, μπροστά στο ναό των Ταξιαρχών και προς την οδό Μαυρομματαίων φιλοξένησε τους Στρατώνες του Ιππικού. Στα χρόνια μάλιστα του Γεωργίου Α΄ λειτούργησε στο Πεδίον του Άρεως Ιππευτική Σχολή (πυρπολήθηκε το 1944, στα Δεκεμβριανά).
Αργότερα και μέχρι το 1880 ήταν ο τόπος της υπαίθριας συγκέντρωσης του κοινού για περίπατο και αναψυχή. Ειδικά τα κυριακάτικα μεσημέρια και τις γιορτές αποτελούσε χώρο περιπάτου για τους Αθηναίους και τους Βασιλείς.
Στην πλατεία του ναού των Ταξιαρχών υπήρχε στημένη μια εξέδρα μουσικής σε πολυγωνικό σχήμα, όπου παιάνιζε η φιλαρμονική. Από εκεί προήλθε και το όνομα της όμορης γειτονιάς «Πολύγωνο».
Χώρος Πρασίνου
Με το Βασιλικό Διάταγμα της 23ης Ιουλίου 1887 η έκταση του Πεδίου του Άρεως εντάσσεται στο Σχέδιο Πόλεως και χαρακτηρίστηκε ως μη οικοδομήσιμος κοινόχρηστος χώρος. Κατά παράβαση του Σχεδίου κατασκευάστηκαν στις δεκαετίες που ακολουθούν το Νοσοκομείο Κτηνών, τα κτήρια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, διάφοροι ημιμόνιμοι και προσωρινοί προσφυγικοί συνοικισμοί, καφενεία, γκαράζ, ιδιωτικό σχολείο κ.ά.
Το 1924 η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου, με τη σύμφωνη γνώμη του ΥΠΕΧΩΔΕ, παραχώρησε στον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο τη χρήση 5,6 γειτονικών στρεμμάτων για τις ανάγκες των αθλητικών του εγκαταστάσεων μετά την απαλλοτρίωση του οικοπέδου στη συμβολή των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας, δεσμεύοντάς τον να μην πειράξει το πράσινο που υπήρχε στην έκταση αυτή.
Ανέγερση κτισμάτων
Κατά διαστήματα υπήρξαν σκέψεις και προτάσεις για την ανέγερση και άλλων κτισμάτων. Μία από αυτές ήταν να ανεγερθεί και Ηρώον του Εθνικού Αγώνα. Για τη θεμελίωσή του πραγματοποιήθηκε γιορτή ενώ για το σκοπό τούτο στάλθηκαν από διάφορες πόλεις της Ελλάδας κυβόλιθοι σαν ένδειξη συμμετοχής τους στο έργο. Στην προσπάθεια να διαφυλαχθεί όλο αυτό το υλικό που είχε συσσωρευθεί περιφράχθηκε όλος ο χώρος έξω από τα όρια των εγκαταστάσεων του Πανελληνίου.
Το 1927 συγκροτήθηκε η Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών και δόθηκε προτεραιότητα στη διαμόρφωση του Πεδίου του Άρεως, αφού το διεκδικούσαν για κατασκευή κτηριακών εγκαταστάσεων το Δικαστικό Μέγαρο Αθηνών, η θερινή σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, η Χριστιανική Αδερφότης Νέων (ΧΑΝ) και το Υπουργείο Γεωργίας. Την ίδια περίοδο το Πεδίον Άρεως χρησιμοποιήθηκε και από την αγγλική εταιρεία ηλεκτροφωτισμού και ηλεκτρικής συγκοινωνίας «Power» για την απόρριψη προϊόντων εκσκαφής στη διάρκεια της κατασκευής της σήραγγας του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς.
Σχέδιο φύτευσης
Ύστερα από έκκληση της επιτροπής Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών, ο Πέτρος Καλλιγάς αναλαμβάνει τη δημιουργία του σχεδίου φύτευσης ενώ η απόφαση για την υλοποίησή της ελήφθη το 1933. Οι προσπάθειες όμως δεν καρποφόρησαν λόγω έλλειψης φορέα χρηματοδότησης.
Επτά χρόνια αργότερα, με τη συμβολή του εκδότη της εφημερίδας «Έθνος» Σπύρου Νικολόπουλου και του Πέτρου Καλλιγά, το πάρκο σώθηκε από διεκδικήσεις με τη διαμόρφωση του κοινόχρηστου άλσους (Ν. 6171/1934) επί υπουργίας Πέτρου Ράλλη. Το 1934 ανατίθεται στο Ειδικό Ταμείο Μόνιμων Οδοστρωμάτων Αθηνών (Ε.Τ.Μ.Ο.Α.) η διαμόρφωση του χώρου. Η τότε κυβέρνηση μάλιστα διέθεσε 7 εκατομμύρια δραχμές έναντι της προϋπολογισθείσας δαπάνης 30 εκατομμυρίων για την αποπεράτωση του πάρκου.
Η φύτευση άρχισε το 1935, βάσει νέου σχεδίου του Αν. Δημητρακόπουλου, και σταδιακά μέχρι το 1940 ολοκληρώθηκε στα ελεύθερα από κτίσματα τότε μέρη του πάρκου. Την ίδια εποχή έγιναν διάφορα τεχνικά έργα: αρδευτικό δίκτυο, ηλεκτροφωτισμός με μαντεμένιες κολόνες σε βάσεις μαρμάρου και σιδερένια με υαλοπίνακες φωτιστικά, καθίσματα, συντριβάνια, οίκημα του γραφείου/ διοίκησης, το αναψυκτήριο Green Park, το Περίπτερο Γαρδένια.
Από το 1940 μέχρι το 1944, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, το Πάρκο σχεδόν εγκαταλείφθηκε. Από το 1945 άρχισε η συντήρησή του και ένα χρόνο αργότερα εξασφαλίστηκε η άρδευση.
Η Τέχνη στο πάρκο
Το 1934 είναι και η χρονιά που ανατίθεται στα μέλη του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών η φιλοτέχνηση δεκαέξι μαρμάρινων προτομών ηρώων του 1821 που κοσμούν σήμερα τη Λεωφόρο των Ηρώων. Τρία χρόνια αργότερα, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς έκανε τα αποκαλυπτήρια του ορειχάλκινου έφιππου ανδριάντα του Βασιλιά Κωνσταντίνου στην κεντρική είσοδο. Το έργο, συνολικού κόστους περίπου 10.000.000 δρχ., είχε φιλοτεχνήσει στην Ιταλία ο γλύπτης Φραντσέσκο Παρίζι, ενώ ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ανήκει στον, επίσης Ιταλό, αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Βετριάνι.
Στη θέση του πάρκου που μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες οι παλιοί Αθηναίοι έβλεπαν τους στάβλους της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας Στρατού τοποθετήθηκε το 1952 το μαρμάρινο άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς για το ηρώο των πεσόντων στην Ελλάδα Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών στις μάχες 1941- 45. Πρόκειται για έργο ακαδημαϊκό του Βάσου Φαληρέα σε αρχιτεκτονικό σχεδιασμό Φαίδωνος και Έθελ Κυδωνιάτη. Την επίσης μαρμάρινη λέαινα στη βάση της ιδιαίτερα ψηλής στήλης του μνημείου είχε φιλοτεχνήσει ο Αθανάσιος Λημναίος.
Από το 1950 ξεκινάει τη σταδιοδρομία του στο θερινό αναψυκτήριο «Άλσος» στο Πεδίον του Άρεως ο κονφερασιέ, ηθοποιός, συγγραφέας και θηρευτής «νέων ταλέντων» Γιώργος Οικονομίδης, ενώ στο Green Park κυριαρχούσε ο κονφερασιέ Όμηρος Αθηναίος. Αργότερα τα καλοκαίρια το θέατρο «Αλίκη» πρόσφερε ψυχαγωγία στους Αθηναίους.
Το 1981 το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης, με επικεφαλής τον Ευάγγελο Αβέρωφ – Τοσίτσα, χρηματοδότησε την ανέγερση μνημείου για τον Ιερό Λόχο 1942 – 45 στο Πεδίον του Άρεως. Πρόκειται για τη στήλη που σχεδίασε ο Ιερολοχίτης λοχαγός Ι.Κ. Μανέτας και φιλοτέχνησε ο Νικόλας Ι. Βαλάκας. Τα ορειχάλκινα μέρη της δούλεψαν ο Πέτρος Μωραΐτης και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.
Τα αγάλματα εντός του πάρκου
Σήμερα εντός του πάρκου συναντά κανείς το Ηρώον του Νότη Μπότσαρη (υψηλή μαρμάρινη στήλη με βάση), ενώ κατά μήκος της λεωφόρου Ηρώων μπορεί να θαυμάσει τις προτομές Αγωνιστών του 1821. Πιο αναλυτικά, στην αριστερή πλευρά της λεωφόρου με κατεύθυνση από το πλάτωμα με το άγαλμα του Μπότσαρη προς την κεντρική πλατεία δεσπόζουν οι προτομές των:
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ
ΚΙΤΣΟΣ ΤΖΑΒΕΛΑΣ
ΠΕΤΡΟΜΠΕΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΡΗΣ
ΔΟΜΝΑ ΒΙΣΒΙΖΗ (νεότερο άγαλμα, τοποθετήθηκε το 2005)
ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΙΑΟΥΛΗΣ
ΝΙΚΗΤΑΡΑΣ
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑΣ
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΡΙΕΖΩΤΗΣ
Αντίστοιχα, από τη δεξιά πλευρά της λεωφόρου με την ίδια κατεύθυνση:
ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑΣ
ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΝΑ
ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ ΓΕΡΜΑΝΟΣ
ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ
ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ
ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ
ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ ΠΛΑΠΟΥΤΑΣ
Εκτός από τα αγάλματα του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ έφιππου και της Αθηνάς εντός του πάρκου στον περίβολο του Ιερού Ναού των Αγ. Ταξιαρχών υπάρχουν: μία μαρμάρινη στήλη με προτομή Περικλή Βαρατάση (Λοχαγός Λόχου Φιλελλήνων 1897), μία προτομή Αλεξάνδρου Πραΐδη (Υπολοχαγός Κρητικής Επαναστάσεως), μία μαρμάρινη στήλη ιερολοχίτη Δημητρίου Σούτσου καθώς και ένα κενοτάφιο του Αλεξάνδρου Υψηλάντη (άγαλμα του ήρωα επικλινούς). Επίσης, υπάρχει μνημείο Ιερού Λόχου, μια σύνθεση δηλαδή, με επιγραφική πλάκα προς τιμήν του στρατηγού Τσιγάντε και των ιερολοχιτών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τέλος, στο εσωτερικό του πάρκου θα συναντήσει κανείς το σπήλαιο του Πανός, μια γλυπτική σύνθεση του γλύπτη Βασσάλου σκαλισμένη σε βράχο.
Διοικητική Ευθύνη
Αρχικά το Άλσος ανήκε στο Δήμο Αθηναίων και επί Δημαρχίας Κοτζιά δόθηκε για χρήση, διατήρηση, συντήρηση και αξιοποίηση στο Ειδικό Ταμείο Μόνιμων Οδοστρωμάτων Αθηνών (Ε.Τ.Μ.Ο.Α.), υπηρεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος. Με το Π.Δ. 98/ 2000 «Περί καταργήσεως του Ε.Τ.Μ.Ο.Α.» (Φ.Ε.Κ. 85 Δ’ / 15- 03- 2004) η διεύθυνση, συντήρηση, επέκταση και η εκμετάλλευση του Άλσους του Πεδίου του Άρεως μεταφέρονται στην Υπερνομαρχία Αθηνών – Πειραιώς.
Αρχιτεκτονική
Το Πεδίον του Άρεως κατατάσσεται στα πάρκα περιπάτου και αποτελείται ουσιαστικά από ένα σύνολο χαράξεων με γεωμετρικές καμπύλες και κυρίως τόξα κύκλων που ορίζουν διαδρομές περιπάτου. Οι διαδρομές αυτές εκκινούν και καταλήγουν σε κυκλικά επισημασμένες διασταυρώσεις με μικρά θέματα (ένα διαφορετικό παρτέρι, ένα ξεχωριστό φωτιστικό, κάποιο στοιχείο νερού, κ.λ.π.).
Κατά τη σχεδίαση και φύτευσή του ελήφθησαν υπόψη τα εξής: i) ότι το πάρκο θα παραμένει ανοιχτό όλο το εικοσιτετράωρο, ii) θα έχει υψηλή βλάστηση περιφερειακά, iii) θα έχει παχιά σκιά κατά τους θερινούς μήνες και άφθονο ηλιακό φως το χειμώνα, iv) θα παρέχει ευχάριστη εντύπωση από την εναλλαγή χρωμάτων, φύλλων και ανθέων καθώς και διαδοχικές ανθοφορίες καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Την εποχή του Όθωνα
Το 1927 ο χώρος αυτός, που από την εποχή του Όθωνα ήταν ο κύριος τόπος αναψυχής των Αθηναίων, παραχωρήθηκε στην ιδρυθείσα τότε “Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δενδροστοιχιών Αθηνών” με σκοπό τη μεταβολή του σε άλσος, όπως ο τότε Εθνικός Κήπος. Η Επιτροπή όμως εκείνη με πρόεδρο τον Π. Καλλιγά φρόντισε πρώτα να βελτιώσει τον κήπο του Θησείου, και τον Εθνικό Κήπο, με συνέπεια, έξι χρόνια μετά, το 1933, με τους μικρούς πόρους που διέθετε απεφάσισε να κάνει την έναρξη εργασιών ανάπλασης και δενδροφύτευσης, με ανυπέρβλητα τότε αφενός διοικητικά εμπόδια, αφετέρου και μεγάλης έλλειψης χρημάτων, για τη συνέχιση του έργου. Έτσι με το υπ’ αριθμ. 6171 νόμο του 1934 το “Ειδικό Ταμείο Μονίμων Οδοστρωμάτων Αθηνών” (νέος κυβερνητικός τότε φορέας) ανέλαβε να καταβάλει τα έξοδα. Κλήθηκε προς τούτο ο τότε διευθυντής του Υπουργείου Συγκοινωνιών Αν. Δημητρακόπουλος να συντάξει γενικό σχέδιο του άλσους. Λαμβάνοντας υπ᾽ όψιν τα ακολουθούμενα τότε σχέδια των αγγλικών και γαλλικών αλσών, συνέταξε πράγματι νέο σχέδιο το οποίο αποτελεί συνδυασμό ρυθμών εκείνων, όπου και ανέθεσε για την εκτέλεσή του στον Ν. Βοσυνιώτη. Μάλιστα είχε ληφθεί μέριμνα να μην εμποδίζεται από τα διάφορα κεντρικά σημεία του άλσους η θέα της Ακρόπολης, χωρίς να διασφαλίσουν όμως και το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος ανοικοδόμησης των γύρω οικοπέδων.
Ανάπλαση
Έτσι οι εργασίες δενδροφύτευσης και ανάπλασης άρχισαν πραγματικά το 1935 και συνεχίσθηκαν επί κυβερνήσεως Ι. Μεταξά μέχρι το 1940, όταν και κηρύχθηκε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Στην πενταετία εκείνη φυτεύτηκαν περίπου 46.000 δένδρα και θάμνοι. Κατά το σχέδιο, ακολουθήθηκε η δενδροφύτευση φυλλοβόλων δένδρων προκειμένου το καλοκαίρι να προσφέρουν πλούσια σκιά, τον δε χειμώνα να μην εμποδίζονται οι ακτίνες του ήλιου. Στην κεντρική πλατεία του άλσους τοποθετήθηκε σιντριβάνι και γύρω φυτεύτηκαν ανάλογα μεσογειακά φυτά, έτσι ώστε να παρουσιάζουν δένδρα, θάμνοι και λουλούδια τους ωραιότερους και φυσικότερους συνδυασμούς χρωμάτων κατά τις διάφορες εποχές. Μετά την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944, εξασφαλίσθηκε η άρδευση του άλσους.
Από τον Απρίλιο του 2008 άρχισαν εργασίες για ριζική ανάπλαση του πάρκου, παρά τη δυσπιστία και τις αντιδράσεις των κατοίκων. Το έργο της ανάπλασης, υπό τις οδηγίες του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη, παραδόθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2010. Το έργο της ανάπλασης καλύπτει συνολικά 250 στρέμματα του πάρκου και στοίχισε 9.663.990 ευρώ με χρηματοδότηση από το Γ’ ΚΠΣ και από εθνικούς πόρους.
Φυτεύτηκαν 1.200 δένδρα, 50.000 ανθόφυτα, 7.500 θάμνοι και 2.500 τριανταφυλλιές, ενώ προστέθηκαν 9 στρέμματα χλοοτάπητα και 8 στρέμματα με φυτά εδαφοκάλυψης. Ξηλώθηκαν 22.650 τ.μ. ασφάλτου στις παλιές διαδρομές και στη θέση της μπήκε χώμα, ενώ τοποθετήθηκαν παράλληλα 8.800 τ.μ. μαρμαροκυβόλιθοι και 3.800 τ.μ. γρανιτοκυβόλιθοι. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου που υλοποιήθηκε αφορά σε βασικά έργα υποδομής, όπως τα χιλιόμετρα υπόγειων δικτύων άρδευσης, αποχέτευσης, συλλογής ομβρίων υδάτων και ηλεκτροδότησης. Παράλληλα ενισχύθηκε και αναβαθμίστηκε ο φωτισμός του χώρου.
Η ανάπλαση βασίσθηκε στη λογική της διατήρησης της ιστορίας του πάρκου, καθώς περιλαμβάνονται σ’ αυτό σημαντικά μνημεία και γλυπτά τα οποία όλα καθαρίστηκαν βάσει των προδιαγραφών του Υπουργείου Πολιτισμού.
H κατάσταση στο πάρκο μετά την ακριβή ανάπλαση επιδεινώθηκε σοβαρά, καθώς σταδιακά μετακόμισαν σε αυτό τα στέκια εξαρτημένων ατόμων που βρίσκονταν παλαιότερα στην Ομόνοια και την οδό Τοσίτσα.
Εγκατάλειψη και παρακμή
Από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα το πάρκο και τα κτήριά του παραμελείται και μετατρέπεται σε στέκι αστέγων και τοξικομανών. Γεμίζει σκουπίδια, ενώ παγκάκια, φωτισμός και άλλα στοιχεία του πάρκου καταστρέφονται. Κατά καιρούς γίνονται αποσπασματικές προσπάθειες καθαρισμού και αναμόρφωσης. Οι γύρω κάτοικοι εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους για την κατάσταση.
Ιδιαίτερες περιοχές:
- Πλατάνια: Μία διπλή δενδροστοιχία με κυκλικά καθιστικά γύρω από τον κορμό τους με ασφαλτοστρωμένο δάπεδο συνθέτουν το συγκεκριμένο τοπίο
- Ροδώνας: Πρόκειται για μία σπειροειδή διαδρομή με τριανταφυλλιές
- Αριές: Πρόκειται για μία κυκλική δενδροστοιχία από 15 δέντρα Αριές, ένα προστατευμένο «ξέφωτο» που προσφέρει αίσθηση γαλήνης και ιδιωτικότητας
- Πρώην Θέατρο «Αλίκη»: Είναι ένας εγκαταλελειμμένος χώρος υπαίθριου θεάτρου
- Η οδός Ηρώων: πρόκειται για έναν ασφαλτοστρωμένο δρόμο με τις προτομές των αγωνιστών του 1821
- Η κεντρική πλατεία του πάρκου: αποτελεί το σημείο σύγκλισης όλων των αξόνων του πάρκου. Εκεί βρίσκεται το Θέατρο Άλσους Πεδίου Άρεως, το κτήριο του οποίου αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα του Μεσοπολέμου.
- Η πλατεία Πρωτομαγιάς: είναι η οροφή του υπόγειου χώρου στάθμευσης και η οροφή του βυθισμένου τμήματος της οδού Μουστοξύδη. Διατηρεί αναψυκτήριο, τουαλέτες, μικρό υπαίθριο θέατρο
- «Green Park»: είναι τοποθετημένο στο νότιο άκρο του Πάρκου επί της οδού Μαυρομματαίων. Το κτήριό του αποτελεί επίσης, αντιπροσωπευτικό δείγμα της εποχής του Μεσοπολέμου με διακοσμητικά στοιχεία Art Nouveau.
- Αναψυκτήριο «Γαρδένια»: βρίσκεται στο πρώτο μεγάλο πλάτωμα που συναντά ο επισκέπτης στο εσωτερικό του πάρκου, στη σύγκλιση των αξόνων που ξεκινούν από την είσοδο της οδού Μαυρομματαίων Β. Κων/νου και την οδό Ηρώων.
Βιβλιογραφία:
Παυλόπουλος Δημήτρης, «Το Πεδίον του Άρεως», ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, www.attiko-prasino.gr, Βικιπαίδεια
• Αρχική εικόνα: Φωτογραφία από την παράσταση “Ερπετό Γλυκόπικρο”, που δόθηκε στο Πεδίον του Άρεως τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2019.
- Διαβάστε περισσότερα:
