Γράφει ο Μάνος Λαμπράκης
«… και μετά καταστράφηκαν»
Ferdinand André Fouqué, Santorin et ses eruptions, 1879
Ο Οιδίπους Τύραννος στο Παλιό Μουσείο της Ακρόπολης.
Η Παράσταση του Λευτέρη Βογιατζή. Αυτή που ο Θάνατος στέρησε.
Το καλοκαίρι του 2007 σε μια κατ’ ιδίαν συζήτηση με το Γερμανό σκηνοθέτη Πέτερ Στάιν στη Γερμανική Πρεσβευτική Κατοικία, ο Λευτέρης Βογιατζής του προτείνει να τον σκηνοθετήσει στην Επίδαυρο στον Οιδίποδα Τύραννο σε χρόνο που θα ήταν συμβατός με το φορτωμένο πρόγραμμα του Γερμανού σκηνοθέτη από άλλες συνεργασίες του στην Ευρώπη.
Ο Στάιν μάλλον άκομψα απηύθυνε την απάντησή του στο Λευτέρη Βογιατζή αν κρίνω από τη διάθεσή του το επόμενο πρωινό.
«Μα κύριε Βογιατζή ο Οιδίποδας του Σοφοκλή είναι μόλις 27 χρονών». Ο Γερμανός είχε αποφασίσει για την πραγματική ηλικία του Οιδίποδα Τυράννου του Σοφοκλή κι ο Λευτέρης Βογιατζής ήταν μεγάλος σε ηλικία για ένα τέτοιο εγχείρημα.
Η παράσταση της Ρούλας Πατεράκη στο μεγάλο θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου την επόμενη χρονιά με τίτλο «Οιδίπους» περιελάμβανε και τα δύο έργα του Σοφοκλή με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό στον ομώνυμο ρόλο. Η παράσταση της Πατεράκη και η επιλογή της να κατεβάσει στην Επίδαυρο τον Μιχαήλ Μαρμαρινό και στα δύο δραματικά ποιήματα του Σοφοκλή, αναζωπύρωσε έντονα το ενδιαφέρον του Βογιατζή, αυτή τη φορά και για τα δύο έργα.
Έτσι το 2009 αναθέτει στον φίλο καρδιάς και ποιητή, μεταφραστή της πρώτης «Αντιγόνης» της νέας ΣΚΗΝΗΣ, στο Νίκο Παναγιωτόπουλο, μια νέα μετάφραση για τον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να βρει έναν ευγενικό τρόπο να χρησιμοποιήσει σε άλλη συνεργασία τον Δημήτρη Μαρωνίτη και τη μετάφρασή του στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» που είχε επικαιροποιήσει το 2002 για την επιδαυριακή παράσταση με την οποία γιόρτασε το Θέατρο Τέχνης ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΝ τα 60 χρόνια ζωής του.
Η παράσταση (χωρίς αρχικά τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ») προγραμματιζόταν για το Μεγάλο Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου το καλοκαίρι του 2011 και σε μια τριλογία με τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» και την «Αντιγόνη» (όλα σε μετάφραση του Νίκου Παναγιωτόπουλου) θα γιόρταζε στην Επίδαυρο τα 30 χρόνια του «Θεάτρου της οδού Κυκλάδων» τον Αύγουστο του 2012. Ο βασικός πυρήνας των υποκριτών θα ήταν ο Λευτέρης Βογιατζής (Κρέων στην Αντιγόνη, Οιδίπους επί Κολωνώ), η Αμαλία Μουτούση (Αντιγόνη, Ιοκάστη) και ο Νίκος Κουρής (Αίμων, Οιδίπους Τύραννος).
Οι καθυστερήσεις στην ανακαίνιση του «Θεάτρου της οδού Κυκλάδων», οι διαρκείς διαψεύσεις συνεργατών αλλά και η ξαφνική μετάπτωση μιας πνευμονίας σε μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα τελικού σχεδόν σταδίου ανέβαλε προς το παρόν το επιδαυριακό σχεδίασμα.
«Όλοι είμαστε διπλοί και τριπλοί. Αρκεί να μην κάνουμε κακό ο ένας στον άλλο. Φαίνεται το πληρώνω. Κάπου ίσως έχω κάνει κακό γι’ αυτό μου το ανταποδίδουν. Εδώ όμως είναι πολύ λάθος. Όταν υποτίθεται ότι είσαι αλλιώς δεν συμπεριφέρεσαι τόσο λάθος» γράφει κάπου στο ημερολόγιό του… ο θίασος για άλλη μια φορά έχει διαλυθεί.
Μετά την πρεμιέρα του Αμφιτρύωνα στην Επίδαυρο τον Αύγουστο του 2012, η κατάσταση της υγείας του σημειώνει τραγική επιδείνωση. Η αρρώστια τον χτυπάει αυτή τη φορά στη σπονδυλική στήλη και τον εγκέφαλο. Οι γιατροί μας δίνουν 3 μήνες παράταση ζωής με την αρωγή βέβαια οπιούχων σκευασμάτων. Κι όμως θέλει να παίξει για τελευταία φορά. Ξαναρχίζει πρόβες για το «Θερμοκήπιο» του Πίντερ και λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα μετά από μια εξουθενωτική πρόβα μέσα στο κρύο, αρχίζει να μου διαβάζει τη διορθωμένη μετάφραση του Οιδίποδα του Παναγιωτόπουλου. Είναι μόνος του πάνω στη σκηνή του «Θεάτρου της Οδού Κυκλάδων» κι αυτό που περιμένει να ακούσει είναι αν η κουρασμένη του φωνή μπορεί να υποστηρίξει το ανέβασμα του Οιδίποδα στην Επίδαυρο το ερχόμενο καλοκαίρι (το τελευταίο;) με τον ίδιο στο ρόλο του Τυράννου. Το σχέδιο δηλαδή είναι να πεθάνει στον ανοικτό αέρα της Επιδαύρου κι όχι στον παγωμένο του «Θεάτρου της οδού Κυκλάδων». Η απάντησή μου είναι καταφατική. Συμπληρώνω απλά πως σε αυτή την περίπτωση τον ρόλο της Ιοκάστης θα έπρεπε να τον παίξει μια πολύ νέα γυναίκα και υποδεικνύω τη Μαρία Σκουλά η οποία συμμετείχε ήδη στις πρόβες του «Θερμοκηπίου». Θέατρο εν θεάτρω. Η ιδέα ωστόσο τον εντυπωσιάζει και αρχίζει να την επεξεργάζεται.
Το πρώτο υλικό που του παρέδωσα μετά από μερικές ημέρες ήταν οι φωτογραφίες της Λιζής Καλλιγά από τη μετοίκηση των γλυπτών της Ακρόπολης από το Παλιό Μουσείο της Ακρόπολης στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης στην πολύφημη οδό Διονυσίου του Αρεοπαγίτου.
Το υλικό τον εντυπωσιάζει. Η Λιζή Καλλιγά μας στέλνει κι άλλο αδημοσίευτο υλικό από τις φωτογραφήσεις της, ενώ στο σπίτι του Νίκου Παναγιωτόπουλου συντονίζεται μια μικρή διάλεξη του καθηγητή Μανόλη Κορρέ για το χρώμα των γλυπτών στην αρχαιότητα. Τα βράδια παίρνει δίπλα του το σημειωματάριό του και σχεδιάζει με βάση το υλικό της Καλλιγά 3 διαφορετικές εκδοχές για το μεγάλο Θέατρο της Επιδαύρου. Σημειώνει: Η Μουσική να είναι ροκ. Υπόγεια Ρεύματα. Οι συζητήσεις περί διανομής έχουν παγώσει και εγώ έχω αρχίσει να ασχολούμαι με τη συγκέντρωση και τη διαχείριση εποπτικού υλικού και βέβαια πιο επικαιροποιημένης βιβλιογραφίας. Ο ίδιος αφιερώνει κυρίως το χρόνο του ανάμεσα στη μετάφραση και στο βιβλίο του Lowell Edmunds “OEDIPUS, The Ancient Legend and Its Later Analogues”.
Βρισκόμαστε στο Φεβρουάριο του 2013 και οι πρόβες στο “Θέατρο της οδού Κυκλάδων” αρχίζουν να τον εξοντώνουν ψυχικά. Η κατάσταση της υγείας του παραμένει σταθερά πολύ κρίσιμη κι ένα βράδυ στις ατομικές πρόβες που είχαμε οι δυο μας στο σπίτι της οδού Κομνηνών, επιστρέφω σε εκείνη τη συζήτηση του Στάιν για την ηλικία του Οιδίποδα και του προτείνω να σκεφτεί το ενδεχόμενο να αναθέσει στον Αργύρη Πανταζάρα (ο οποίος θα ήταν και διαθέσιμος για ολόκληρη τη σεζόν αφού δεν είχε κάποια δέσμευση με παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών όπως οι υπόλοιποι συνεργάτες ηθοποιοί του “Θερμοκηπίου”) τον ρόλο του Οιδίποδα, και ο ίδιος να παίξει τον ρόλο του Τειρεσία ή της Σφίγγας. Χαμογέλασε…
Μελετώντας το υλικό για τον Οιδίποδα εκείνη την περίοδο, με ενδιέφεραν ιδιαίτερα θεωρητικά κείμενα της Ψυχανάλυσης πάνω στην έννοια της Νοσταλγίας και τις νευρώσεις που σχετίζονταν με διαταραχές της αίσθησης του χρόνου. Έτσι ξαναέρχομαι σε επαφή μετά από χρόνια με το οριακό για αυτήν την παράσταση άρθρο του Sigmund Freud, “A Disturbance of Memory on the Acropolis: An Open Letter to Romain Rollandon the Occasion of his Seventieth Birthday” δημοσιευμένο το 1936, από τον 22ο τόμο της επίσημης έκδοσης των Απάντων του αυστριακού Πατέρα της Ψυχανάλυσης. Σε αυτή την ανοικτή επιστολή στον φίλο του Romain Roland, ο Freud αναλύει εκτενώς τα έντονα αισθήματα αμφισβήτησης της υλικής υπόστασης του μνημείου του ιερού βράχου που κυριάρχησαν οποιουδήποτε άλλου αισθήματος κατά την πρώτη του επίσκεψη εκεί τον Σεπτέμβριο του 1904.
“…the whole physical situation, which seems so confused and is so difficult to describe, can be satisfactorily cleared upassuming that at the time I had (or might have had) a momentary feeling: What I see is not real Such a feeling is known as a feeling of derealization”. Το αίσθημα της αποπροσωποίησης. Το αίσθημα δηλαδή ότι ο χρόνος παρατείνεται υπερβολικά. Το 1919 έκανε λόγο για μια κατάσταση «ανησυχαστικού ανοίκειου».
Αποπροσωποίηση και αποπραγματοποίηση είναι ίδια του αποσυνδετικού τύπου υστερίας. Η τελευταία χαρακτηρίζεται από κάποια διαταραχή στη συνείδηση του εαυτού ή την ταυτότητα του ατόμου με προεξάρχουσες σε ορισμένες περιπτώσεις τις παραισθήσεις, αναφορικά με διάφορα μέρη του σώματος, μέσα στο χρόνο και το χώρο.
Το κλειδί της δραματουργίας είχε βρεθεί. Το jamais vu ως βάση της εθνικής μας ταυτότητας, το άδειο μουσείο σε σχέδια του Παναγή Κάλκου στο βράχο της Ακρόπολης, αναφορά στο συμβολικό τρίγωνο ιστορίας, ιδεολογίας και απόλαυσης, όπου η διαταραχή αναφέρεται κυρίως στην αίσθηση του χρόνου: το υποκείμενο δηλαδή έχει την εντύπωση ότι κάτι που βλέπει ή ζει αυτή τη στιγμή έχει συμβεί κάποτε στο παρελθόν, ενώ ο ίδιος έχει την επίγνωση ότι συμβαίνει για πρώτη φορά, ο φόβος της τρέλας, ο Οιδίπους.
Βέβαια μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν θα μπορούσε να έχουν εφαρμογή οι αρχικές ιδέες οι οποίες σχηματοποιήθηκαν μέσα από το υλικό της Καλλιγά για την ορχήστρα του αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου και πριν προχωρήσω σε πιο συγκεκριμένο πλαίσιο πρότασης έπρεπε να βρω το κλειδί της δραματουργίας του σώματος.
Το κλειδί λεγόταν Benjamin Williams Phillips. Και συγκεκριμένα το κλειδί βρισκόταν στο μανιφέστο της γλυπτικής του Phillips στο έργο του «Without A Guide».
“Through the human figure, I explore real and imagined conflicts we have with our bodies and mortality, two subjects that are especially pertinent to my own private timeline, as I examine the play of time upon mind and body. The seemingly loose compositions and formal contradictions are both weirdly familiar and yet stand at odds with academic figurative tradition. Thus these collages inhabit a space in time that is both contemporary and historical, a juxtaposition that has been shaped by my broad interests in the history of objects and their relationship with personal narratives and the human condition”.
Η πρόταση δραματουργίας, με εφαρμογή στο Παλιό Μουσείο της Ακρόπολης εντυπωσίασε τον Βογιατζή. 16 Μαρτίου 2013 πραγματοποιείται η πρώτη μας ξενάγηση στο χώρο του Παλιού Μουσείο, με οδηγό τον καθηγητή Μανόλη Κορρέ και συνοδοιπόρους το Νίκο Παναγιωτόπουλο, την Εύα Μανιδάκη και τη Ρίτα Λυτού. Στο Μουσείο είχε στηθεί ένα μικρό εργοτάξιο καθώς προετοιμαζόταν για τη φιλοξενία της επιγραφικής συλλογής από τις ανασκαφές πάνω και πέριξ του βράχου της Ακρόπολης.
Ιδανικότερος χώρος από το Λευτέρη Βογιατζή κρίθηκε ο χώρος VIII, o προτελευταίος πριν από την αίθουσα με τις Καρυάτιδες και την έξοδο στον προθάλαμο του Μουσείου.
Μέσα στον ανελκυστήρα κατεβαίνοντας προς το δρόμο που είχαμε αφήσει το αυτοκίνητο, μου χαμογελάει «Καταλαβαίνω απόλυτα το σχέδιό σου. Θα χρησιμοποιήσουμε Bach».
Την επόμενη κιόλας ημέρα ο Νίκος Παναγιωτόπουλος μας έχει ετοιμάσει τη λίστα με όλους τους συνυπεύθυνους φορείς που έπρεπε να συμπεριληφθούν στην αίτηση παραχώρησης που θα υποβαλόταν άμεσα στο ΚΑΣ, μετά βέβαια από την έγκριση του σχεδίου και από τον διευθυντή του Φεστιβάλ Αθηνών κ. Γιώργο Λούκο. Η Βάσω Μανιδάκη είχε ετοιμάσει μια λίστα με όλες τις τεχνικές περιγραφές του έργου από την πλευρά της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης ενώ σε δύο μέρες η Εύα Μανιδάκη είχε ετοιμάσει μια σειρά από δυνητικές προτάσεις για τη διευθέτηση κερκίδων θεατών στον χώρο VIII.
Σκηνογράφος της παράστασης επιλέχθηκε ο ζωγράφος Αλέκος Λεβίδης (ο οποίος επισκέπτεται μαζί με το Νίκο Παναγιωτόπουλο στις 17 Μαρτίου 2013 το Παλιό Μουσείο της Ακρόπολης) με τον οποίο ο Λευτέρης Βογιατζής είχε συνεργαστεί πολύ επιτυχημένα στην πρώτη Αντιγόνη που παρουσίασε η νέα ΣΚΗΝΗ, στην πρώτη του σκηνοθεσία στην αττική τραγωδία στο Θέατρο της οδού Κυκλάδων στα τέλη της άνοιξης του 1992, κι από την οποία έχει προκύψει ένα ιστορικό πια εγχειρίδιο, «Αντιγόνη: Περί την απεργασία όψεων».
Για τη συνεργασία του με τον Λευτέρη Βογιατζή στο προλογικό του σημείωμα ο Αλέκος Λεβίδης έγραφε:
“Προσπάθησα λοιπόν να μην κάνω ένα σκηνικό για το έργο, αλλά ένα χώρο με γενικές αναφορές (αρχαιότης-συνέχεια, λαμπρότης-φθορά, εσωτερικό-υπαίθριο, χθόνιο-επίγειο κ.λπ.), αλλά πάντως αυθύπαρκτο. […] Στο τεύχος αυτό των σημειώσεων έχουν παρεμβληθεί φωτογραφίες από ζωγραφικές ή τρισδιάστατες μακέτες που αποτέλεσαν τα κατά καιρούς κρυσταλλώματα των σκέψεων και σημειώσεων. […] Θεώρησα σκόπιμη αυτή την έκδοση γιατί πιστεύω ότι τα “σημάδια” της πορείας που οδηγούν σε κάποιο τελικό αποτέλεσμα, συχνά είναι εξίσου ενδιαφέροντα με τις τελικές επιλογές που υπαγορεύονται από ποικίλες αναγκαιότητες. Βέβαια κάθε έργο τέχνης περιέχει μια τέτοια διαδικασία, η οποία σωστό είναι τις περισσότερες φορές να μένει στο σκοτάδι. Το πνεύμα της εποχής, που έχει αναγάγει την οποιαδήποτε ιδέα ή ιδεούλα σε αυτόνομο έργο τέχνης, ίσως δικαιολογεί αυτό το διάβημα”.
Στον Αλέκο Λεβίδη προωθήθηκε ηλεκτρονικά ο φάκελος του ήδη υπάρχοντος εποπτικού υλικού, ενώ παράλληλα υπήρχε η ιδέα επικοινωνίας με τον ίδιο τον Benjamin Williams Phillips. Από τους συμμετέχοντες στο σχέδιο ζητήθηκε απόλυτη εχεμύθεια μέχρι την οριστική έγκρισή του από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Οι πρώτες ακροάσεις πραγματοποιήθηκαν στο θέατρο της Οδού Κυκλάδων. Για εκείνες τις ακροάσεις είχε επιλέξει ως κείμενο εξέτασης την πρώτη είσοδο του Τειρεσία από τη μετάφραση του Νίκου Παναγιωτόπουλου. Αυτό σήμαινε ότι δεν θα έπαιζε ο ίδιος στην παράσταση. Είχε ήδη επιλέξει για τον εαυτό του το ρόλο της Σφίγγας. Οι προσκλήσεις για συνεργασία με διαφόρους συνεργάτες νέους και παλιούς, πέφτουν στο κενό. Κάποιοι φροντίζουν προφανώς να ενημερώσουν ότι όλοι μας παίζουμε ένα άρρωστο Θέατρο εν θεάτρω.
Βρισκόμαστε στα τέλη του Μαρτίου του 2013 και μια σοβαρή επιπλοκή στην αντανακλαστική κατάποση, δες επιγλωττίδα, μας οδήγησε στο δωμάτιο 1107 του νοσοκομείου Υγεία. Βγήκαμε για ένα βράδυ, γιατί ήθελε να δοκιμάσει αν μπορούσε να πεθάνει παίζοντας στη σκηνή έστω του Θεάτρου της Οδού Κυκλάδων. Όταν επιστρέψαμε την επόμενη μέρα στο ίδιο δωμάτιο, κράτησε τις τελευταίες σημειώσεις για τη μουσική του Bach και το βίαιο σπάσιμο στο τέλος των παιδικών παιχνιδιών των μικρών Ετεοκλή και Πολυδεύκη, της μικρής Αντιγόνης και Ισμήνης. Μερικές μέρες πριν το τεχνητό βύθισμα στην άλλη όχθη, του δείχνω φωτογραφίες από την αρχαιολογική συλλογή του Freud και τον ταφικό του απουλιανό κρατήρα (δώρο της μαθήτριάς του Μαρίας Βοναπάρτη), μέσα στον οποίο φυλάσσεται η στάχτη μετά την αποτέφρωσή του, με σκηνή μετάβασης του νεαρού Διονύσου στην άλλη όχθη… κάποιοι θεωρούν πως με αυτή την ύστατη πράξη ο Freud κλείνει το κεφάλαιο περί Νοσταλγίας, με την επιστροφή του στη Μητέρα Γη, μέσω ενός αγγείου που υπενθυμίζει κυοφορούσα μήτρα.
«Μαζί με τα παιδικά παιχνίδια να σπάσει κι αυτή η μήτρα» ήταν τα ύστατα λόγια αυτής της Σφίγγας του Ελληνικού Θεάτρου που ονομάζεται Λευτέρης Βογιατζής.
Στις 2 Μαΐου 2013, Μεγάλη Πέμπτη, πέρασε μαζί με τον Διόνυσο Χριστό στην άλλη όχθη. Την ασφαλή…
Μάνος Λαμπράκης
Αθήνα, 4 Ιανουαρίου 2015.
