O ιδιοφυής Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ένας από τους κορυφαίους Ρώσους δημιουργούς, το έργο του οποίου αποτελεί ορόσημο στην παγκόσμια λογοτεχνία, έφυγε από τη ζωή στις 9 Φεβρουαρίου του 1881. Θεωρείται από τους κριτικούς ως ένας από τους σπουδαιότερους ψυχογράφους, ενώ είναι αξιοθαύμαστη η ποιότητα του συνόλου των έργων του, η πλειονότητα των οποίων χαρακτηρίζεται αριστουργηματική.
Οι μελετητές του Ντοστογιέφσκι μιλούν για τη διεισδυτικότητά του στον ανθρώπινο ψυχισμό. «Βαθύ ανατόμο της ανθρώπινης ψυχής», τον αποκαλούν. Ένας από τους μελετητές του στην Ελλάδα είναι και ο συγγραφέας Αλέξης Σταμάτης, εμπεριστατωμένο άρθρο του οποίου για τον Ντοστογιέφσκι διαβάσαμε στο κυριακάτικο “Βήμα” (3 Δεκεμβρίου 2017).
Ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι είναι ένας από τους πυλώνες της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Είναι όμως ταυτόχρονα από τους λίγους τόσο σημαντικούς συγγραφείς που κάποια στιγμή ένιωσαν την ανάγκη να επικοινωνήσουν με το κοινό υπό μια άλλη ιδιότητα: αυτή του επιφυλλιδογράφου και του σχολιαστή της επικαιρότητας. Κάτι διόλου τυχαίο. Ο συγγραφέας υπήρξε ανέκαθεν ένα βαθύτατα «πολιτικό ζώο» και πίστευε ότι ο λογοτέχνης πρέπει να λαμβάνει θέση και να την καταθέτει δημόσια.
Στη Ρωσία, την εποχή του συγγραφέα, υπήρχαν μείζονα κοινωνικοπολιτικά και πολιτιστικά θέματα, όπως η παιδεία, οι σχέσεις Ρωσίας – Ευρώπης, η διαμάχη των Σλαβόφιλων και των Δυτικιζόντων. Τα συγκεκριμένα κείμενα αντανακλούν τις θέσεις του, ευθέως, δίχως την κάλυψη του μυθοπλαστικού μανδύα.
Υποφέροντας από ένα αίσθημα μειονεξίας, λόγω εμφάνισης, ασθένειας, ταπεινής καταγωγής και οικονομικής ανέχειας, θεωρούσε συχνά πως διάφοροι «κύκλοι» συνωμοτούσαν με σκοπό να τον «εξοντώσουν» λογοτεχνικά. «Το Ημερολόγιο του συγγραφέα», αλλά και οι προηγούμενες συνεργασίες του με περιοδικά, του προσέφεραν ένα δημόσιο βήμα υπεράσπισης των έργων και των απόψεών του. Ως γνωστόν, ο Ντοστογιέφσκι μετά την επιστροφή του από την εξορία προσχώρησε στο συντηρητικό πολιτικό στρατόπεδο ερχόμενος σε ρήξη με το σύνολο σχεδόν των εκπροσώπων της ρωσικής προοδευτικής διανόησης του 19ου αιώνα (Τουργκιένιεφ, Χέρτσεν, Τσερνισέφσκι κ.α).
***
Ο Αλέξης Σταμάτης σε μια έξοχη και άκρως κατατοπιστική ανάλυση επισημαίνει ότι “ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ως πολιτικός, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί βαθιά συντηρητικός, ακόμη και για την εποχή του. Αντιμετώπιζε την Ευρώπη εχθρικά με την πεποίθηση ότι ήταν δείγμα ενός παρεφθαρμένου και ετοιμοθάνατου πολιτισμού”.
Ο Σταμάτης μάλιστα πιστεύει -σύμφωνα με παλαιότερη συνέντευξή του- πως «Οι Αδερφοί Καραμαζόφ» είναι ένα βιβλίο που οφείλει να διαβάσει κάθε αναγνώστης. “Είναι νομίζω ένα θηριώδες, εκτυφλωτικό, παντεποπτικό κείμενο. Και, μαζί ο «Άμλετ» του Σαίξπηρ…”, δηλώνει.
Κι ένας άλλος σπουδαίος συγγραφέας, μιας άλλης εποχής, ο Στέφαν Τσβάιχ, γράφει με τη σειρά του: “Τ’ άστρα της πίστης δε λάμπουν πια πάνω απ’ τους ανθρώπους κι ο νόμος δεν είναι πια κυρίαρχος στα στήθια τους. Τα πλάσματα του Ντοστογιέφσκι, αυτοί οι ξεριζωμένοι από μια μεγάλη παράδοση, είναι αυθεντικοί Ρώσοι, άνθρωποι μεταβατικοί”.
Ο Ντοστογιέφσκι μιλά για τα πάθη των ανθρώπων. Αντλεί από τη μοναστική, κυρίως, παράδοση της Εκκλησίας αλλά και αποπνέει το άρωμα της ευχαριστιακής κοινωνίας. Η Ρωσία στα μέσα του 19ου αιώνα δεν ξέρει προς ποια κατεύθυνση να στραφεί, προς τη Δύση ή την Ανατολή, προς την Ευρώπη ή προς την Ασία, την Πετρούπολη – την τεχνητή πόλη -, προς τον πολιτισμό ή προς το χωριό, μες στη στέπα. Ο Τουργκένιεφ τη σπρώχνει μπροστά, ο Τολστόι την ξανασπρώχνει προς τα πίσω. Η αναστάτωση βασιλεύει παντού. Ο τσαρισμός βρίσκεται άξαφνα αντιμέτωπος με την κομμουνιστική αναρχία. Παράλληλα η βαθιά πίστη των προγόνων μετατρέπεται σε λυσσασμένο και φανατικό αθεϊσμό. Όλα κλονίζονται… Τίποτα δεν είναι πια ίδιο.
***
“Αναμφίβολα”, τονίζει ο Αλέξης Σταμάτης, “σήμερα ο Ντοστογιέφσκι θα ήταν διαπρύσιος πολέμιος κάθε σκέψης περί παγκοσμιοποίησης”.
Πάθη που μπλέκονται μεταξύ τους, πυροδοτούν το ένα το άλλο και οδηγούν τον άνθρωπο τις περισσότερες φορές στην πτώση, γιατί λειτουργεί στα τυφλά. Συχνά λέγεται πως και ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι ήταν άνθρωπος των παθών. Και ποιος δεν είναι; Πως αφηνόταν σε αυτά και αντλούσε από αυτά. Έψαχνε να βρει γαλήνη και ισορροπία μέσα από τη συγγραφή. Μάλιστα είχε και ο ίδιος μια ροπή στον τζόγο.
Ο Ντοστογιέφσκι επιλέγει να είναι εναντίον της αλήθειας παρά εναντίον του Χριστού, και καχύποπτος απέναντι σε κάθε ολική κατανόηση, τοποθετείται από την πλευρά του μυστηρίου. Ο Ντοστογιέφσκι είναι κατ’ εξοχήν ο άνθρωπος του Θεού.
***
Ο Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στις 11 Νοεμβρίου του 1821 στη Μόσχα. Ο πατέρας του, Μιχαήλ Αντρέγεβιτς, ήταν στρατιωτικός γιατρός. Το 1838 γίνεται δεκτός στη Στρατιωτική Ακαδημία Μηχανικών της Πετρούπολης, στην οποία έδωσε εξετάσεις διότι αυτό απαιτούσε ο πατέρας του, και χωρίζεται από τον αδελφό του. Ο Μιχαήλ Αντρέγεβιτς δολοφονείται το 1839 στο κτήμα της οικογένειας, στην επαρχία της Τούλα. Η δολοφονία του πατέρα Ντοστογιέφσκι συνταράσσει τον Φιοντόρ. Υπηρέτησε στο στρατό για ένα μικρό χρονικό διάστημα αλλά τον εγκατέλειψε γρήγορα για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία. Μελέτησε την κοινωνία και τον κόσμο όχι θεωρητικά αλλά στην πράξη. Θέμα των έργων του, η ίδια η ζωή. Είδε από κοντά τις υποβαθμισμένες συνοικίες, γνώρισε τη φτώχεια, τον πόνο, την εξαθλίωση των ταπεινών ανθρώπων και στη συνέχεια μετέφερε τις εικόνες αυτές στα μυθιστορήματά του. Ασχολήθηκε με τον άνθρωπο και την κοινωνία και υπήρξε αγωνιστής και επαναστάτης. Εναντιώθηκε στην πολιτική του Τσάρου Νικολάου του Α΄. Αυτή του η στάση είχε αποτέλεσμα να κατηγορηθεί για συνωμοσία και να καταδικαστεί σε τετραετή φυλάκιση. Τα χρόνια του εγκλεισμού του στις φυλακές του Όμσκ υπέφερε τρομερά βασανιστήρια και εξευτελισμούς.
Το 1857 νυμφεύεται τη Μαρία Ντμιτρίεβνα Ισάεβα, και το 1859, μαζί με τη σύζυγό του, λαμβάνουν την άδεια που τους επιτρέπει να εγκατασταθούν στην Ευρωπαϊκή Ρωσία. Το 1859 εκδίδει στην Πετρούπολη μαζί με τον αδελφό του δύο περιοδικά τα οποία, όμως, δεν σημείωσαν επιτυχία, με αποτέλεσμα ο Ντοστογιέφσκι να βρεθεί καταχρεωμένος. Ο μόνος τρόπος για να συγκεντρώσει χρήματα και να ξεπληρώσει τα χρέη του ήταν η συγγραφή. Άρχισε λοιπόν να γράφει συνέχεια και ακούραστα με αποτέλεσμα να καταφέρει να ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του σχετικά άνετα.
Σ’ αυτό το διάστημα έγραψε τα καλύτερα του έργα: “Ο παίχτης”, “Οι αδερφοί Καραμαζόφ”, “Έγκλημα και Τιμωρία”, “Ο Ηλίθιος”, “Οι δαιμονισμένοι”. Όταν κατάφερε πλέον να ανασάνει από το βάρος των χρεών ανέλαβε τη διεύθυνση του περιοδικού “Πολίτης” και λίγα χρόνια αργότερα εξέδωσε το δικό του περιοδικό, “Το Ημερολόγιο ενός συγγραφέα”, που σε αντίθεση με τις προηγούμενες εκδοτικές εμπειρίες σημείωσε τεράστια επιτυχία. Στις 9 Φεβρουαρίου του 1881, ο Φιοντόρ Μιχαΐλοβιτς Ντοστογέφσκι υπέκυπτε σε αγνώστου αιτίας πνευμονική αιμορραγία. Άλλα έργα του είναι τα μυθιστορήματα: “Ο φτωχόκοσμος”, “Λευκές νύχτες”, “Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι”, “Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων”, “Το υπόγειο”. Υπήρξε μέλος της Ακαδημίας Επιστημών και η προσφορά του στην παγκόσμια λογοτεχνία είναι διεθνώς αναγνωρισμένη. Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους μυθιστοριογράφους όλων των εποχών και τα έργα του έχουν μεταφραστεί σχεδόν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου.
Πολλές είναι οι πληροφορίες για τον Ντοστογιέφσκι, ο οποίος πάθαινε συχνά επιληπτικές κρίσεις. Πέθανε μόλις 60 ετών, αφήνοντας πίσω του πλήρες έργο. Εν τω μεταξύ είχε χάσει τη σύζυγό του και τον αδελφό του. Την κηδεία και τη νεκρική πομπή του «εθνικού λογοτεχνικού ήρωα» ή «προφήτη» της Ρωσίας παρακολούθησαν σαράντα χιλιάδες πολιτών. Ο τάφος του βρίσκεται στο Μοναστήρι Alexander Nevsky στην Αγία Πετρούπολη.
Λέγεται ότι o Leo Tolstoy, αν και δεν είχαν συναντηθεί ποτέ οι δυο τους, ξέσπασε σε δάκρυα όταν έμαθε για το θάνατο του Dostoyevsky καθώς και ότι όταν ο Tolstoy πέθανε, στον σιδηροδρομικό σταθμό Astapovo, είχε μαζί του ένα αντίτυπο των Αδερφών Καραμαζόφ. Εκτός από τους Ρώσους, ο Dostoyevsky επηρέασε σημαντικά και πολλούς άλλους σύγχρονούς του και μελλοντικούς συγγραφείς, όπως οι Thomas Mann, Ernest Hemmingway, Virginia Woolf, James Joyce κ.α.
Ο Albert Camus αναγνώριζε στον Dostoyevsky τον σπουδαιότερο προφήτη του 20ού αιώνα, ενώ τόσο ο Nietzsche όσο και ο Sigmund Freud έχουν αντλήσει από το έργο του. Ο Nietzsche αναφερόταν στον Dostoyevsky ως τον μοναδικό ψυχολόγο από τον οποίο είχε να μάθει κάτι. Ο Freud έγραψε το άρθρο Ο Dostoyevsky και η Πατροκτονία και αν και είναι κριτικός απέναντι στο έργο του συγγραφέα, κατατάσσει τους “αδερφούς Καραμαζόφ” μεταξύ των τριών σπουδαιότερων έργων λογοτεχνίας. Ο δε Albert Einstein είχε πει: «Ο Dostoyevsky μου προσφέρει πολύ περισσότερα από οποιονδήποτε επιστήμονα».
***
Ας αφήσουμε όμως να μιλήσει το άρθρο του Αλέξη Σταμάτη στην εφημερίδα “Το Βήμα”:
***
Το τελευταίο βιβλίο του Αλέξη Σταμάτη είναι το “Μοτέλ Μορένα”.
ΜΟΤΕΛ ΜΟΡΕΝΑ
ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΑΛΕΞΗΣ
Εκδόσεις Καστανιώτης
Ένας πενταμελής θίασος με επικεφαλής τους πρωταγωνιστές Ρομάν, σκηνοθέτη-συγγραφέα, και τη σύντροφό του Θίντα, πρώην σταρ του σινεμά, φτάνει στον τελευταίο σταθμό της περιοδείας του, σ’ ένα παράξενο νησί με ψηλούς βράχους αλλά και οργιώδη βλάστηση.
Όσα ακολουθούν στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο αλλόκοτα από το απόκοσμο έργο που ο θίασος θα ανεβάσει μπροστά σε ένα εντελώς ιδιόρρυθμο κοινό. Δυνάμεις υπόγειες, αρχέγονες αλλά και διαχρονικές αρχίζουν να εμφανίζονται για να αμφισβητήσουν κάθε ορθολογισμό.
Το Μοτέλ Μορένα αφηγείται την άλλη πλευρά του πολιτισμού που πολλοί νομίζουν ότι χάθηκε, αλλά τα ίχνη του είναι ορατά σε κάθε συμπεριφορά της ανθρώπινης φύσης. Είναι μια ιστορία όπου η Τέχνη συγκρούεται με το μυστήριο που τη γέννησε. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
