Γάτες στη μετάφραση
του Παναγιώτη Ξουπλίδη
Omnis mundi creatura/
Quasi liber et picture/
Nobis est et speculum.
H γάτα εμφανίζεται στην Ιστορία από τις απαρχές της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με μελέτες, η γάτα ως οικιακό ζώο εμφανίζεται για πρώτη φορά το 6000 π.Χ. στην Αίγυπτο και κάνει την πρώτη της εμφάνιση σε ιστορικά κείμενα το 1600 π.Χ. Πάντοτε η αινιγματική φύση της γάτας γοήτευε παραμυθάδες, συγγραφείς και ποιητές, έτσι μέσα από τα κείμενα, η γάτα προσέγγισε τη σφαίρα του συμβολικού διαμορφώνοντας με αυτό τον τρόπο ένα ιδιάζων πολιτισμικό φορτίο σε ένα πλήθος πολιτισμών από την Αρχαιότητα ως τις μέρες μας.
Η κοινή επιλογή της γάτας ως κεντρικού λογοτεχνικού χαρακτήρα από πολλούς συγγραφείς, αποτελεί ένα εξαιρετικό διαπολιτισμικό φαινόμενο. H γάτα πάντοτε διεκδικεί την ειδική σχέση με το μυστηριακό, το απροσδόκητο και, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, εμφανίζεται να συνδέεται στενά με την ψυχή και τη μοίρα του ανθρώπου, όπως και με τον Άλλο Κόσμο. Η φιγούρα της γάτας προβάλλει στα κείμενα ως αναπαράσταση της συνεχούς ταλάντευσης του ανθρώπινου υποκειμένου ανάμεσα στα ζωώδη ένστικτα και τον πολιτισμό, ενσαρκώνοντας με αυτό το λογοτεχνικό τέχνασμα τα στερεότυπα της σύγχρονης κοινωνίας. Δεν είναι καθόλου παράξενο το γεγονός ότι ένα πλήθος συγγραφέων αποφάσισε να εκμεταλλευτεί τη μοναδική ικανότητα του συμπαθούς αιλουροειδούς να συνδυάζει: γοητεία, ελευθερία, ανατρεπτικότητα και επιβίωση παράλληλα με εσωτερισμό, σεξουαλικότητα και απρόβλεπτες παιχνιδιάρικες καταστάσεις. Δεν θα μπορούσε άλλο έμβιο όν να επιτελέσει ένα τόσο δύσκολο έργο, καθώς η γάτα με μοναδικό τρόπο παραμένει ο κατεξοχήν μεταμορφωτής του ανθρώπινου πολιτισμού, ικανός να εξαπατήσει και να κατασπαράξει κάθε συμβατικό χαρακτήρα.
Για τους ενήλικους η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου αποτελεί πράξη απόλαυσης, ψυχαγωγίας και εμπλουτισμού απόψεων, ενώ για τα παιδιά, κατά πρώτο λόγο, διαμορφώνει την αναγνωστική τους ικανότητα και κατά δεύτερο τις απόψεις τους για τον κόσμο που τα περιβάλλει. Η άνιση σχέση ανάμεσα στον ενήλικο συγγραφέα ή μεταφραστή και το παιδικό αναγνωστικό κοινό χαρακτηρίζει ένα σύστημα στο οποίο οι ενήλικες υποδεικνύουν τι θα διαβάσουν τα παιδιά, είτε ως συγγραφείς, είτε ως εκδότες ή ως διαμεσολαβητές της αναγνωστικής ύλης. Ακόμη και αν οι ενήλικοι συγγραφείς αντιλαμβάνονται σε μεγάλο βαθμό τις ανησυχίες της παιδικής ηλικίας, δεν μπορούν ποτέ να υιοθετήσουν την παιδική προοπτική.
Σε ό,τι αφορά στη μετάφραση των έργων Παιδικής Λογοτεχνίας, οι μεταφραστικές επιλογές οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τους τις εκφάνσεις της ενήλικης παρουσίας στο κείμενο, ενώ παράλληλα θα πρέπει να παραμένουν προσηλωμένες στην επιτυχή πρόσληψη του κειμένου από το παιδικό αναγνωστικό κοινό. Συνήθως, οι μεταφραστές Παιδικής Λογοτεχνίας ποικίλλουν από επαγγελματίες, που αναλαμβάνουν περιστασιακά προς μετάφραση κάποιο παιδικό βιβλίο, μέχρι πεπειραμένους συγγραφείς παιδικών βιβλίων που στρέφονται στη μετάφραση. Αν δεν είναι ήδη συγγραφείς, θα πρέπει να επιχειρήσουν μια επιστροφή στον παιδικό τρόπο σκέψης μέσα από την αισθητική του πρωτότυπου κειμένου, καθώς η επιτυχημένη μορφή γραφής για παιδιά έχει ταυτόχρονα απλότητα και πυκνότητα, κάτι που είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί. Στην περίπτωση της μετάφρασης κειμένων Παιδικής Λογοτεχνίας, στα οποία εμφανίζεται κάποια γάτα ως λογοτεχνικός χαρακτήρας οφείλουν να «είναι γάτες».
Στα κείμενα Παιδικής Λογοτεχνίας, η γάτα αποτελεί μια λογοτεχνική κατασκευή η οποία προσδιορίζεται γλωσσικά, λογοτεχνικά και κοινωνικά, είναι δυνατόν να έχει διαπολιτισμική διάσταση και δυνητικά διαμορφώνεται από διακειμενικές επιρροές. Η λογοτεχνική γάτα μεταδίδει διαμέσου της γλωσσικής λειτουργίας και της λογοτεχνικής έκφρασης αντιλήψεις, προκαταλήψεις και στερεότυπα που σκιαγραφούν τη σχέση ζώου –κοινωνίας. Επίσης, αποτελεί αφηγηματικό μοτίβο προς την επίτευξη λογοτεχνικών στόχων, εξυπηρετεί τη μετάδοση κοινωνικών αξιών και τη δια του κειμένου εξοικείωση των μη ενήλικων αναγνωστών με την πολιτισμική πραγματικότητα της κοινωνίας. Αναμφίβολα, υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στη βιολογική πραγματικότητα και στον λογοτεχνικό χαρακτήρα της γάτας που διαμορφώνει την πρόσληψη του ζώου και, επιπλέον, η λογοτεχνική γάτα είναι δυνατόν να φέρει χαρακτηριστικά που ξεπερνούν τη βιολογική ύπαρξη του ζώου και τις ιδιότητές του, δηλαδή η αναπαράσταση να αποτελεί διαστρεβλωμένη εικόνα του αναπαριστώμενου. Eιδικά στην περίπτωση της γάτας, αλλά και γενικά των κατοικίδιων, ο ρόλος που τους επιφυλάσσει η ανθρώπινη κοινωνία σε σχέση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις και τις συνήθεις κοινωνικές πρακτικές προσδιορίζει τόσο την πρόσληψη όσο και τη βιολογία αυτών των ζωικών ειδών, μέσα από διαδικασίες, όπως η εκτροφή, η επιλεκτική αναπαραγωγή και το εμπόριο.
Οι γάτες στα παιδικά βιβλία, ακόμη και στα ρεαλιστικά αφηγήματα εμφανίζονται συνήθως με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά, μπορούν να μιλούν και να συμπεριφέρονται ως άνθρωποι, να ερωτεύονται, να γεννούν, να ζωγραφίζουν, να παίζουν και να αποτελούν μέλη των ανθρώπινων οικογενειών, παιδιά, γονείς ή ηλικιωμένοι. Η γάτα είναι μέλος της ανθρώπινης οικογένειας και κομμάτι της κοινωνίας μας από την εποχή της θεάς Μπαστ στην Αρχαία Αίγυπτο. Για αιώνες μας μαγεύει στις τελετές των μαγισσών του Μεσαίωνα κάθε πανσέληνο, τις νύχτες του χειμώνα που τα ερωτικά της τραγούδια σαλπίζουν στα κεραμίδια και στις αυλές την ανάγκη για αγάπη και γεννούν την καινούργια ζωή. Οι γάτες μαθαίνουν στα παιδιά της ανθρωπότητας πώς ν’ αγαπούν, να παίζουν, να χαϊδεύουν, να φροντίζουν, να μεγαλώνουν και να υπακούν στα ένστικτά τους για να παραμείνουν ελεύθερα και ευτυχισμένα. Μέσα στα σπίτια μας και έξω στους δρόμους μας οι κοινότητες των γάτων συνεχίζουν την πορεία τους, ενώ οι άνθρωποι προσπαθούν να κλείσουν λίγη από την ανεξήγητη μαγεία τους σε βιβλία με λέξεις και εικόνες.
Χιλιάδες γάτες σε βιβλία γραμμένα σε όλες τις γλώσσες, εκατομμύρια γάτες στα σαλόνια όλου του κόσμου έχουν τους δικούς τους κατοικίδιους ανθρώπους, χωρίς να υπόσχονται τίποτα πέρα από ένα μυστηριώδες βλέμμα κι ένα χάδι από μια σπιτική θεότητα. Κάθε συγγραφέας θα προσθέτει κι από ένα κείμενο στον παγανιστικό αυτό μύθο προσπαθώντας να δει μέσα στα μάτια της γάτας την ψυχή του. Μέσα στα μάτια της γάτας καθρεφτίζεται η ανθρώπινη ψυχή, άγρια, ανελέητη και γαμψή, αλλά και τρυφερή, παιχνιδιάρα και ερωτιάρα, η ίδια η ζωή, η μητέρα γάτα και ο κεραμιδόγατος πατέρας. Όσο κι αν προσπαθεί το ανθρώπινο είδος να τιθασεύσει το μικρόσωμο αιλουροειδές δεν μπορεί να το καταφέρει, δεν μπορεί παρά να υποκλιθεί σ’ έναν εφτάψυχο μύθο που επί χιλιετηρίδες περπατάει αθόρυβα στους δρόμους του πλανήτη κάθε νύχτα. Όσο κι αν η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία έχει καταστήσει την κατοικίδια γάτα αντικείμενο ψυχολογικής μεταβίβασης που καλύπτει τις συναισθηματικές μας ανάγκες στις απάνθρωπες σύγχρονες μεγαλουπόλεις, τα παιδιά των ανθρώπων θα μπορέσουν να μάθουν την αξία της ψυχής, της Φύσης και του πολιτισμού από ένα μοναδικό όν, θα διδαχθούν την επιβίωση και την ελευθερία από τον ίδιο τον Διάβολο με μορφή αίλουρου. Πώς, άραγε, να μεταφραστεί ένας οικείος δαίμονας;
Ο Παναγιώτης Ξουπλίδης είναι διδάκτορας Συγκριτικής Γραμματολογίας του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Έχει δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες της σε πρακτικά συνεδρίων και επιστημονικά περιοδικά στα ελληνικά, αγγλικά και ισπανικά. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται η συγκριτική παιδική λογοτεχνία, η ισπανική και ισπανο-αμερικάνικη λογοτεχνία, η μεταφρασεολογία, η σημειωτική, οι λογοτεχνικές σπουδές περί ζώων (literary animal studies) και η οικοκριτική (ecocritisism).
Βιβλιογραφία
Αισώπου Μύθοι, Μτφ. Τάσου Βουρνά, Εκδόσεις Αφών Τολίδη Ο.Ε, Αθήνα, 1984.
Βηδενμάιερ, Α., Το παζλ της μετάφρασης, Ένεκεν, Αθήνα, 2011.
Γαβριηλίδου, Σ., Το Δύσκολο επάγγελμα του κλασσικού ήρωα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2008.
Γιαννικοπούλου, Α., Το Σύγχρονο Εικονογραφημένο Παιδικό Βιβλίο, Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2008.
Γραμμενίδης, Σ. Π., Μεταφράζοντας τον κόσμο του άλλου: Θεωρητικοί προβληματισμοί και λειτουργικές προοπτικές, Δίαυλος, Αθήνα, 2009.
Ελληνικά Παραμύθια, Εκλογή Γ.Α.Μέγα, Ι.Δ. Κολλάρος &Σία, [Αθήνα, 1927], 17η έκδοση, 2007.
Κανατσούλη, Μ., Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας σχολικής και προσχολικής ηλικίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2002.
Καππάτος, Ρ., Η γάτα στην παγκόσμια λογοτεχνία, Καστανιώτη, Αθήνα, 1995.
Παπαντωνάκης, Γ.Δ, Θεωρίες της Λογοτεχνίας και ερμηνευτικές προσεγγίσεις κειμένων για παιδιά και νέους, Πατάκης, Αθήνα, 2009.
Clutton – Brock, Juliet, Η γάτα και τα άλλα αιλουροειδή, Mτφ. Άρτεμη Θεοδωρίδου, Δεληθανάσης, Αθήνα, 1991.
De la Fontaine, Jean, Mύθοι, Μτφ. Γ.Νίκας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998.
Nodelman, P., Λέξεις για εικόνες. Η αφηγηματική τέχνη του παιδικού εικονογραφημένου βιβλίου, Μτφ. Πέτρος Πανάου, Πατάκης, Αθήνα, 2009.
Perrault Charles, Τα παραμύθια, Μτφ. Δέσποινα Καμπάνη-Δετζώρτζη, Άγρα, Αθήνα, 1985.
Taylor, David, Το τέλειο βιβλίο της γάτας, επιμ. Πολύβιος Παπαγιάννης, Καρακώτσογλου, Αθήνα, 1993.
Πίνακας: Π. Πικάσο, “Γάτα τρώει ένα πουλί” (1939).
Οι υπόλοιπες φωτογραφίες στο άρθρο αποτελούν εξώφυλλα βιβλίων:
The cat inside – William Borroughs, εκδ. Penguin (2002), σελ. 112.
Old Possum’s book of practical cats – T.S. Eliot, εκδ.: Faber (2015), σελ. 64.
The cat and the devil – James Joyce, εκδ. Faber & Faber (1965), σελ. 32.
I am a cat – Natsume Soseki, εκδ. Tuttle (2001), σελ. 480.
On cats – Charles Bukowski, εκδ. Ecco (2017), σελ. 128.
Πηγή:
