7.7 C
Athens
Παρασκευή 7 Φεβρουαρίου 2025

Άραγε θα συγχωρήσει ποτέ το Χόλιγουντ τον Ελία Καζάν;

Ελία Καζάν: «Να με λέτε Ηλία, όπως με έλεγε η μάνα μου. Θυμώνω όταν οι Αμερικανοί με λένε Ελία»
Μια από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές μορφές του 20ού αιώνα, βραβεύθηκε με Όσκαρ, διέπρεψε με λαμπρή καριέρα στο Χόλιγουντ και άφησε τη σφραγίδα του με αφορμή τις αμφιλεγόμενες ιδέες του.

Ο σπουδαίος σκηνοθέτης, που έμεινε στην ιστορία ως ο «Σκηνοθέτης των Ηθοποιών» τόσο στη σκηνή, όσο και στην οθόνη καθοδηγώντας τους σκηνοθετικά σε συνολικά 21 υποψηφιότητες και 9 βραβεία Όσκαρ.

Ήταν 7 Σεπτεμβρίου του 1909, όταν γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ο ελληνικής καταγωγής διακεκριμένος σκηνοθέτης, σεναριογράφος και συγγραφέας Ελία Καζάν. Το πραγματικό του όνομα ήταν Ηλίας Καζαντζόγλου.

Τα πρώτα χρόνια της ζωής του

Γιος του εμπόρου χαλιών Γιώργου Καζαντζόγλου και της Αθηνάς Σισμανόγλου, ο Ελία Καζάν μετανάστευσε με την οικογένεια του στη Νέα Υόρκη το 1913. Παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του, αποφάσισε να ασχοληθεί με την υποκριτική, σπουδάζοντας για περίπου δύο χρόνια στη Δραματική Σχολή του Πανεπιστημίου του Yale και δουλεύοντας ως σερβιτόρος για να καλύψει τα έξοδά του.

Το 1932 εντάχθηκε στη νεοϋρκέζικη θεατρική ομάδα Group Theater, έναν από τους σημαντικότερους πειραματικούς θιάσους του μοντέρνου θεάτρου, ως ηθοποιός και βοηθός σκηνοθέτη.

Η σταδιοδρομία στο θέατρο

Το 1935, είναι η χρονιά που ξεκινά να σκηνοθετεί θεατρικά έργα αποσπώντας ταχύτατα θετικές κριτικές. Ανάμεσα στις παραστάσεις ήταν το Café Crown» (1942) και «Με τα δόντια» του Thornton Wilder (1942), με τους σημαντικούς ηθοποιούς Tallulah Bankhead και Montgomery Clift.

Το 1947 ανεβάζει το αριστούργημα του Άρθουρ Μίλλερ «Ήταν όλοι τους παιδιά μου», όπου βραβεύεται με Tony Σκηνοθεσίας και το «Λεωφορείον ο Πόθος» του Τενεσί Ουίλιαμς, παραστάσεις που τον ανέδειξαν ως τον αγαπημένο σκηνοθέτη της σπουδαιότερης, ίσως, γενιάς Αμερικανών δραματουργών.

Άλλες σημαντικές σκηνοθεσίες θεατρικών έργων ήταν «Λυσσασμένη Γάτα» (Tennessee Williams, 1955), «The Dark at the Top of the Stairs» (William Inge, 1957), «Γλυκό Πουλί της Νιότης» (Tennessee Williams, 1959), «J.B.» (Archibald MacLeish, 1959 – βραβείο Tony Σκηνοθεσίας ) κ.α.

Στον κινηματογράφο ξεκίνησε ως ηθοποιός

Στον κινηματογράφο εμφανίστηκε αρχικά ως ηθοποιός, το 1934, σε ταινία μικρού μήκους του φωτογράφου και σκηνοθέτη Ralph Steiner και σε δευτερεύοντες ρόλους στις γκανγκστερικές ταινίες του Anatoli Litvak «City of Conquest» (1940) και «Blues in the Night» (1941).

Γύρισε την πρώτη του κινηματογραφική ταινία το 1945, με τίτλο «Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν», το φιλμ πραγματεύεται την ιστορία μιας οικογένειας Ιρλανδών μεταναστών, οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με τη φτώχεια και την εξάρτηση από το αλκοόλ του πατέρα (ο James Dunn κερδίζει το Όσκαρ Β΄ Ανδρικού Ρόλου).

Τα Όσκαρ

Η πρώτη του επιτυχία ήρθε το 1947 με την ταινία «Συμφωνία Κυρίων», κερδίζοντας το πρώτο του Όσκαρ σκηνοθεσίας. Ακολούθησε το 1951 η μεταφορά στη μεγάλη οθόνη του θεατρικού έργου «Λεωφορείον ο Πόθος» του Τενεσί Ουίλιαμς, μετατρέποντας τον Μάρλον Μπράντον σε ένα μεγάλο κινηματογραφικό αστέρι και χαρίζοντας στη Βίβιαν Λι το Όσκαρ Α΄ Γυναικείου Ρόλου για την ερμηνεία της ως Blanche DuBois.

Άλλες σημαντικές ταινίες του Ελία Καζάν στον κινηματογράφο: «Το λιμάνι της αγωνίας» (1954 – Όσκαρ Σκηνοθεσίας), «Ανατολικά της Εδέμ» (1955), «Baby Doll» (1956), «Μια μορφή μέσα στο πλήθος» (1957), «Πυρετός στο αίμα» (1961), «Αμέρικα, Αμέρικα» (1963) κ.α.

Από τις «ανακαλύψεις» του εκτός από τον Μάρλον Μπράντον ήταν επίσης ο Τζέιμς Ντιν και ο Γουόρεν Μπίτι.

Συνιδρυτής του «Actor’s Studio»

Το 1948 υπήρξε συνιδρυτής του περίφημου «Actor’s Studio» στη Νέα Υόρκη, ενός πρότυπου εργαστηρίου για νέους ηθοποιούς, που κατά καιρούς φιλοξένησε πολλά ανερχόμενα αστέρια κι έγινε πνευματικό λίκνο του θεατρικού κόσμου στην Αμερική.

Το μελανό σημείο, η κατάθεση στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Υποθέσεων

Υπήρξε επίσης ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους πρωταγωνιστές στις πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία των αμερικανικών γραμμάτων και τεχνών, όταν το 1952 κλήθηκε να καταθέσει μπροστά στην «Επιτροπή Αντι-αμερικανικών Ενεργειών». Όταν του ζητήθηκε να κατονομάσει κομμουνιστές, εκείνος κατέδωσε 8 από τους πρώην συντρόφους και στενούς του φίλους από το Group Theater. Αυτό κάποιοι δεν του το συγχώρεσαν ποτέ, συμπεριλαμβανομένων και του Μίλερ αλλά και του Μπράντο.
Αντιδράσεις είχε επίσης από τον Ζυλ Ντασσέν.

Έφτασε μάλιστα να πληρώσει ολοσέλιδη καταχώριση στην εφημερίδα Hollywood Reporter καταγγέλλοντας την απόφαση της Αμερικανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου να απονέμει το 1999 στον Καζάν τιμητικό όσκαρ για το σύνολο του έργου του. Στην τελετή πάντως τον συνόδεψαν ο Ντε Νίρο και ο Μάρτιν Σκορτσέζε ενώ από κάτω κάποιοι αστέρες τον χειροκρότησαν όρθιοι και κάποιοι παρέμειναν σιωπηλοί και άπραγοι.

Η τελευταία ταινία με πρωταγωνιστή τον Ρόμπερτ Ντε Νίρο και το βιβλίο του

Το 1976 ο Ελία Καζάν γυρίζει την τελευταία ταινία του: «Τελευταίο μεγιστάνα» με τον Ρόμπερτ Ντε Νίρο. Δεν θα κάνει άλλη ταινία. Έχοντας γράψει ένα σπουδαίο βιβλίο με τίτλο «Ο ανατολίτης», ονειρεύεται το επίσης, αυτοβιογραφικό του, «Πέρα από το Αιγαίο», να γυριστεί στην Ελλάδα, που θεωρούσε πάντα πατρίδα.

Τα σχέδιά του θα ναυαγήσουν από την έλλειψη διάθεσης του ελληνικού κράτους. Εκείνος συνεχίζει να γράφει βιβλία, εκδίδει την αυτοβιογραφία του, δεν εμφανίζεται δημοσίως και ταξιδεύει όλο και πιο λίγο. Τελευταίο αντίο στη χώρα του, ήταν εκείνο που έκανε στη Θεσσαλονίκη, λίγο καιρό πριν πεθάνει.

Το τέλος

Απεβίωσε στο σπίτι του στο Μανχάταν σε ηλικία 94 ετών το Σεπτέμβριο του 2003.

Γιατί το Χόλιγουντ δεν συγχωρεί τον Ελία Καζάν;

Η τέχνη του είναι σεβαστή, αλλά το όνομά του εξακολουθεί να συνοδεύεται από απόρριψη. Η πόλη που συγχωρεί σχεδόν τα πάντα θυμάται ακόμα την ημέρα που «ο Καζάν έδωσε ονόματα».

Ήταν το φθινόπωρο του 1995, και για άλλη μια φορά ονόματα ονομάστηκαν. Τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαν Φρανσίσκο συνεδρίαζαν για να επιλέξουν τον αποδέκτη του «βραβείου ζωής» του φεστιβάλ, το οποίο τα προηγούμενα χρόνια είχαν κερδίσει ο Ακίρα Κουροσάβα, ο Μάικλ Πάουελ και ο Σατιατζίτ Ρέι.

Καθώς προτείνονταν και συζητούνταν διάφοροι υποψήφιοι, ο Ντέιβιντ Τόμσον συνειδητοποίησε ότι ένας προφανής υποψήφιος είχε ξεχαστεί: Ο Ελία Καζάν.

«Περιμένετε ένα λεπτό» θυμάται να λέει ο Τόμσον, συγγραφέας του «A Biographical Dictionary of Film». «Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους για τους οποίους μιλάμε είναι αισθητά κατώτεροι από τον Ελία Καζάν».

«Πάνω από το πτώμα μου!»

Ο Καζάν είναι, για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του ίδιου του Τόμσον, ένας συναρπαστικός Αμερικανός του 20ού αιώνα. Αρχικά ηθοποιός στο μυθικό, αριστερό Group Theatre της δεκαετίας του 1930, υπήρξε μια από τις πιο διάσημες μορφές του Μπρόντγουεϊ και του Χόλιγουντ της δεκαετίας του 1950, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή κοινωνικά συνειδητοποιημένου δράματος και συναισθηματικού ρεαλισμού στην υποκριτική.

Στο θέατρο, βοήθησε στην ίδρυση του Actors Studio, έκανε αστέρι τον Μάρλον Μπράντο και σκηνοθέτησε τα πρωτοποριακά έργα των Τένεσι Ουίλιαμς και Άρθουρ Μίλερ. Στον κινηματογράφο, ανακάλυψε τον Τζέιμς Ντιν (τον σκηνοθέτησε στο «Ανατολικά της Εδέμ») και κέρδισε τρία Όσκαρ, για το «Συμφωνία Κυρίων» (1947), το «Λεωφορείο ο πόθος» (1951) και το «Λιμάνι της αγωνίας» (1954).

Παρά τα τρομερά διαπιστευτήρια, όταν ο Τόμσον πρότεινε το όνομα του Καζάν, η αντίδραση ήταν άμεση. «Πάνω από το πτώμα μου!» αναφώνησε δυνατά ένας από τους διευθυντές του φεστιβάλ. Από τη σύντομη συζήτηση που ακολούθησε, ήταν σαφές ότι οποιοδήποτε βραβείο για τον Καζάν ήταν εκτός συζήτησης.

«Έδωσε ονόματα…»

Σε μια συνάντηση των διευθυντών του Αμερικανικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου το 1989, όπου ο Καζάν ήταν υποψήφιος για το διάσημο βραβείο Life Achievement Award του Ινστιτούτου, η ιστορία είχε επαναληφθεί. Η παραγωγός Γκέιλ Ανν Χερντ, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του AFI, δε σήκωνε κουβέντα. Η έντονη κριτική της ήταν αρκετή για να προκαλέσει την απόρριψη οποιασδήποτε υποψηφιότητας.

Ούτε η Χερντ ούτε η διευθύντρια του AFI, η Τζιν Φίρστενμπεργκ, συμφωνούσαν να δώσουν το βραβείο στον Καζάν. Αλλά ο επί μακρόν πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του AFI, ο Τσάρλτον Χέστον, ο οποίος βρισκόταν στη συνεδρίαση, δήλωσε ότι ήταν «σοκαρισμένος από την από χέρι απόρριψη». Σύμφωνα με τον Χέστον, η Χερντ είπε: «Δεν με ενδιαφέρουν οι ταινίες που σκηνοθέτησε. Έδωσε ονόματα και απλά δεν μπορούμε να τιμήσουμε κάποιον που το έκανε αυτό».

Στην Ευρώπη, ο Καζάν έχει συχνά τιμηθεί για τα κινηματογραφικά του επιτεύγματα, ωστόσο. Στη Νέα Υόρκη ήταν τιμώμενο πρόσωπο του Κέντρου Κένεντι το 1983 και το 1987 έλαβε αφιέρωμα από το Αμερικανικό Μουσείο Κινούμενης Εικόνας. Αλλά στο Χόλιγουντ, τα βραβεία συχνά αφορούν κάτι μεγαλύτερο από το άθροισμα της δουλειάς ενός κινηματογραφιστή- είναι επιβραβεύσεις για την ιδανική πολιτεία της σόου-μπιζ, σύμβολα των κοινών αξιών της ψυχαγωγικής κοινότητας. Και με τις πράξεις του, ο Καζάν κρίθηκε ανάξιος αυτής της αξιοπρέπειας, μιας και η καλλιτεχνικότητά του έχει επισκιαστεί από την πολιτική του.

Είναι ζήτημα προδοσίας

Στο Χόλιγουντ, όπου οι άνθρωποι αθωώνονται για την πλαστογράφηση επιταγών, τον εθισμό στα ναρκωτικά, το σεξ με ανηλίκους και κάθε είδους προσωπική προδοσία, ο Καζάν δεν έχει συγχωρεθεί για την εμφάνισή του στις 10 Απριλίου 1952, την ημέρα που κατέθεσε ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων της Βουλής των Αντιπροσώπων (HUAC), καταγγέλλοντας οκτώ παλιούς του φίλους από το Group Theatre, μεταξύ των οποίων ο θεατρικός συγγραφέας Κλίφορντ Όντετς και η ηθοποιός Πόλα Στράσμπεργκ, οι οποίοι, μαζί με τον Καζάν, υπήρξαν κάποτε μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Αποφασισμένο να αποκαλύψει την κομμουνιστική επιρροή στο Χόλιγουντ, το HUAC κάλεσε δεκάδες επιφανείς συγγραφείς, ηθοποιούς και σκηνοθέτες, οι οποίοι στη συνέχεια πιέστηκαν να αποκηρύξουν δημοσίως τον κομμουνισμό και να κατονομάσουν άτομα που υποτίθεται ότι γνώριζαν στο κόμμα. Στον πρώτο γύρο των ακροάσεων, το διακύβευμα έγινε σαφές: Μια ομάδα συγγραφέων και σκηνοθετών, γνωστή ως οι «Δέκα του Χόλιγουντ», οδηγήθηκε στη φυλακή επειδή αρνήθηκε να πει ονόματα. Όταν οι επικεφαλής των στούντιο του Χόλιγουντ άρχισαν να επιμένουν ότι τα δημιουργικά τους ταλέντα έπρεπε να συνεργαστούν με την επιτροπή -ή να μπουν στη μαύρη λίστα- έγινε φανερό ότι η άρνηση να καταθέσουν σήμαινε επαγγελματική αυτοκτονία.

Ηθοποιοί όπως ο Ζίρο Μόστελ δεν δούλευαν σε ταινίες για χρόνια. Σκηνοθέτες όπως ο Τζόζεφ Λόoυζι εξορίστηκαν στο εξωτερικό. Πολλοί συγγραφείς δούλευαν με ψεύτικα ονόματα, χρησιμοποιώντας βιτρίνες για να πουλήσουν το έργο τους σε ένα κλάσμα του κανονικού τους μισθού. Ακόμη και η θεατρική συγγραφέας Λίλιαν Χέλμαν αναγκάστηκε να πιάσει δουλειά ως υπάλληλος καταστήματος για να τα βγάλει πέρα.

Mε τις πράξεις του, ο Καζάν κρίθηκε ανάξιος αυτής της αξιοπρέπειας, μιας και η καλλιτεχνικότητά του έχει επισκιαστεί από την πολιτική του.

«Κατά τη γνώμη μου, κ. Πρόεδρε, νομίζω ότι έχουν σπάσει»

Ως φιλικός μάρτυρας, ο Καζάν συνέχισε να εργάζεται, γυρίζοντας πολλές από τις καλύτερες ταινίες του στα χρόνια μετά την κατάθεσή του. Όμως παρέμεινε στοιχειωμένος από τον ρόλο του ως πληροφοριοδότη, όπως ακριβώς το Χόλιγουντ στοιχειώνεται από καιρό από τη συνενοχή του στη μαύρη λίστα.

Για μια βιομηχανία που παραδοσιακά υποστήριζε τη φιλελεύθερη πολιτική και τη δημιουργική ελευθερία, ο Κόκκινος Τρόμος κατάφερε ένα καταστροφικό πλήγμα στην αυτοεικόνα του Χόλιγουντ- αυτή τη φορά, οι δυνάμεις της καταστολής ήταν νικητές. Αυτό που έκανε αυτόν τον θρίαμβο ιδιαίτερα εξευτελιστικό ήταν ότι επιτεύχθηκε με τη βοήθεια των ίδιων των κορυφαίων μεγιστάνων του Χόλιγουντ, οι οποίοι είχαν ορκιστεί να προστατεύσουν την ελευθερία του λόγου, αλλά υποχώρησαν στο πρώτο σημάδι πίεσης.

Καταθέτοντας ενώπιον της HUAC, ο Τζακ Γουόρνερ της Warner Bros. καυχήθηκε ότι είχε «καθαρίσει» το στούντιό του. Ο Louis B. Mayer κατονόμασε σεναριογράφους που υποπτευόταν ότι ήταν κομμουνιστές, προσθέτοντας: «Κατά τη γνώμη μου, κ. Πρόεδρε, νομίζω ότι έχουν σπάσει».

«Η μαύρη λίστα δεν ήταν μια ωραία στιγμή στην ιστορία του Χόλιγουντ -ήταν μια ντροπή» θυμάται ο Σαμ Γκόλντγουιν Τζούνιορ, του οποίου ο πατέρας ήταν ένας από τους λίγους μεγιστάνες που δίστασαν να απολύσουν ύποπτους κομμουνιστές. «Πολλοί άνθρωποι εδώ έχουν πολλές ενοχές για τον τρόπο που συμπεριφέρθηκαν. Οι άνθρωποι που θεωρούσαν τους εαυτούς τους φιλελεύθερους παρέμειναν σιωπηλοί – δεν υπερασπίστηκαν ανθρώπους που δέχονταν επίθεση».

Γιατί λοιπόν ο Καζάν έγινε χαφιές;

Από αυτούς που κατέθεσαν, ο Καζάν ήταν ο πιο διάσημος καλλιτέχνης και τα αριστερά του διαπιστευτήρια ήταν άψογα. Στο «Περιμένοντας τον Λέφτι» του Clifford Odets, ένα φλογερό δράμα του 1935 που είχε γίνει ύμνος για τον ακτιβισμό της εποχής της οικονομικής κρίσης, ήταν ο Καζάν -παίζοντας έναν ταξιτζή- που ανέβηκε στη σκηνή στο τέλος του έργου, κουνώντας τη γροθιά του και οδηγώντας το κοινό σε μια κραυγή συσπείρωσης «Απεργία! Απεργία!».

Αργότερα, ως σκηνοθέτης, ο Καζάν συνέχισε να διερευνά κοινωνικά ζητήματα όπως οι φυλετικές σχέσεις, ο αντισημιτισμός και η πολιτική διαφθορά.

Γιατί λοιπόν ο Καζάν έγινε χαφιές; Αφού κατέθεσε, έδωσε στους New York Times μια ολοσέλιδη συνέντευξη με αντικομμουνιστικές κορόνες. Και δικαιολόγησε τις ενέργειές του στον Άρθουρ Μίλερ λέγοντας ότι οι άνθρωποι που κατονόμαζε ως μέλη του κόμματος «είχαν ήδη κατονομαστεί ή σύντομα θα κατονομαστούν από κάποιον άλλον. Μισούσα τους κομμουνιστές για πολλά χρόνια» είπε στον Μίλερ «και δεν ένιωθα σωστό να εγκαταλείψω την καριέρα μου για να τους υπερασπιστώ».

Δε ζήτησε ποτέ συγγνώμη

Οι ενέργειές του προκάλεσαν έναν ανεμοστρόβιλο διαμαρτυριών στην Αριστερά που αντηχεί ακόμη και σήμερα. Σε αντίθεση με πολλούς που κατέθεσαν και αργότερα εξέφρασαν τη λύπη τους, ο Καζάν δεν ζήτησε ποτέ συγγνώμη.

Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, αυτή η αποτυχία να δείξει μεταμέλεια τον έχει καταστήσει ένα συνεχές αλεξικέραυνο για κριτική, τόσο από επιζώντες της μαύρης λίστας όσο και από νεότερα ακτιβιστικά μέλη της κοινότητας του Χόλιγουντ που πιστεύουν ότι το σημερινό πολιτικό κλίμα θα μπορούσε να καλλιεργήσει τους σπόρους μιας νέας εποχής καλλιτεχνικής καταπίεσης.

Η έντονη συζήτηση για τον Καζάν περιστρέφεται γύρω από διάφορα προκλητικά ερωτήματα: Ήταν η κατάθεσή του μια πράξη αρχών ή καιροσκοπισμός για τη διάσωση της καριέρας του; Το Χόλιγουντ δίστασε να τιμήσει τον Καζάν επειδή πρόδωσε τους φίλους του ή επειδή η βιομηχανία έχει ένοχη συνείδηση ότι υπέκυψε στις πιέσεις του Κόκκινου Τρόμου; Αλλά εδώ είναι το ερώτημα που κόβει πιο βαθιά, τόσο με τον φίλο όσο και με τον εχθρό του Καζάν: Κρίνουμε τελικά τους καλλιτέχνες από το έργο τους ή από τον τρόπο που ζουν τη ζωή τους;

Ένα ερώτημα που είναι εξόχως δύσκολο να απαντηθεί αν και η κοινή γνώμη έχει πάρει ξεκάθαρα θέση: Σπουδαίος καλλιτέχνης είναι ο σπουδαίος άνθρωπος.

Σχετικά άρθρα

Κυνηγήστε μας

6,398ΥποστηρικτέςΚάντε Like
1,713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
713ΑκόλουθοιΑκολουθήστε


Τελευταία άρθρα

- Advertisement -