Της Ειρήνης Αϊβαλιώτου
Η Σμύρνη της εποχής πριν από την Καταστροφή φαντάζει σε μας σαν μια πόλη μαγική. Μια πόλη της οποίας την ιστορία και την ανάμνηση διατηρήσαμε και θα διατηρούμε όσα χρόνια κι αν περάσουν γιατί οι συνδετικοί δεσμοί είναι άσβεστοι, και η συναισθηματική σχέση βαθιά.
Πολλοί από μας ταυτίζουμε το όνομά της με την αρχέγονη μνήμη της πατρίδας, ενός τόπου όπου για αιώνες μεγάλωσαν και γαλουχήθηκαν οι πρόγονοί μας όχι μόνο στη ζωή, αλλά και στις τέχνες και τα γράμματα. Τη νοσταλγούμε σαν μια πολιτεία με έναν ιδιαίτερο και αισθαντικό τρόπο βίου, που εντυπωσίαζε μεμιάς τον επισκέπτη με την ευμάρεια και την πολυχρωμία της.
Όσα χρόνια κι αν περάσουν, η Σμύρνη είναι αδύνατον να μην προκαλεί πάντα την αναπόληση της ευημερούσας πολιτείας του ελληνισμού που χάθηκε τελεσίδικα ως η τραγικότερη ίσως συνέπεια της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Μουσικοθεατρική παράσταση
Η πραγματική Σμύρνη έχει γίνει μια νοερή πολιτεία και κατέχει ιδιαίτερη θέση στο συλλογικό μας υποσυνείδητο, γι’ αυτό και κάθε νέα καλλιτεχνική δημιουργία που την αφορά μας αφορά όλους.
Την 1η Σεπτεμβρίου 2019 παρακολουθήσαμε στο Ηρώδειο την «Ανάμνηση Σμύρνης», μια μουσικοθεατρική παράσταση που συνδέει τη νεότερη εποχή με τον Ελληνισμό της Σμύρνης λίγο πριν από την καταστροφή της, μέσα από την αναβίωση των αυθεντικών παραδοσιακών σμυρναίικων τραγουδιών.
Η παράσταση συνομιλεί με τις αγωνίες του σημερινού ανθρώπου αναφορικά με την ιστορία του και τις ρίζες του. Επρόκειτο για μια πολυαναμενόμενη και πολυσυζητημένη παραγωγή που εντυπωσίασε το κοινό για το υψηλού επιπέδου ακρόαμα και το –διεθνών προδιαγραφών– εντυπωσιακό της θέαμα.
Στη διάρκειά της, με αφορμή το περιεχόμενο μιας γυάλας, ξεδιπλώνονται τα τραγικά γεγονότα της καταστροφής της Σμύρνης, οι ιστορίες αγάπης, πόνου, αλληλεγγύης και πολιτισμού των ανθρώπων της ιστορικής κοιτίδας του Ελληνισμού, οι οποίοι με μόνο όπλο τη δύναμη της ψυχής τους, περιέσωσαν στο ακέραιο τις παραδόσεις τους και το όραμά τους για την επιστροφή στη χαμένη τους πατρίδα…
Το Παρίσι του Λεβάντε
Μέχρι πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 η Σμύρνη (μόνον η πόλη) αριθμούσε 370.000 κατοίκους, εκ των οποίων 165.000 ήταν Έλληνες, 80.000 Οθωμανοί Τούρκοι, 55.000 Εβραίοι, 40.000 Αρμένιοι, 6.000 Λεβαντίνοι και 30.000 διάφοροι άλλοι ξένοι.
Σύμφωνα με τον Τζορτζ Χόρτον, Αμερικανό πρόξενο της πόλης, η Σμύρνη την εποχή εκείνη ξεπερνούσε τους 500.000 κατοίκους. Επικρατούσα γλώσσα ήταν η ελληνική εκ της οποίας η πόλη είχε ένα καθαρό ελληνικό χρώμα με σχετικά ανεπτυγμένο εμπόριο και πολιτιστικές εκδηλώσεις, έτσι ώστε ν’ αποκαλείται από τους μεν Τούρκους ως “Γκιαούρ Ιζμίρ” (Gâvur İzmir = Άπιστη Σμύρνη), από τους δε Ευρωπαίους ως Παρίσι του Λεβάντε.
Η συνεχής, μάλιστα, αύξηση των ξένων εμπόρων ήδη από τον 16ο αιώνα την κατέστησε μια από τις πιο κοσμοπολίτικες πόλεις της εποχής και οπωσδήποτε το μεγαλύτερο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου.
Η παρουσία αυτή σημαδεύτηκε από τα διάφορα έργα που τους ανατέθηκαν, κυρίως από πλούσιους Έλληνες εμπόρους που είχαν επαφές με την Ευρώπη. Έτσι, το τελωνείο της Σμύρνης κατασκευάστηκε από τον Γουστάβ Άιφελ, αρχιτέκτονα του ομώνυμου παρισινού Πύργου, το Και από γαλλική εταιρεία με πλάκες από τη Νάπολη, ενώ το Ρολόι στην πλατεία Διοικητηρίου (Κονάκ) ήταν δώρο του Γουλιέλμου Β’.
Η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική σε συνδυασμό με την τοπική έδωσε τον όρο “Σμυρναίικο σπίτι” ως κάτι ξεχωριστό στο είδος του. Ο πολυταξιδεμένος Αδαμάντιος Κοραής ανέφερε για την πατρίδα του, τη Σμύρνη, ότι η καλαισθησία των κατοικιών της συγκρίνεται με την αντίστοιχη του Παρισιού. Στην πόλη λειτουργούσαν ξένες και ελληνικές λέσχες που διοργάνωναν χορούς και άλλες δεξιώσεις για φιλανθρωπικούς, συνήθως, σκοπούς.
***
Αυτό το ζωηρό και λαμπερό χαρακτήρα μας έδωσε εναργέστατα η παράσταση «Ανάμνηση Σμύρνης» μέσω του πρωταγωνιστικού ζευγαριού, που υποδύθηκαν απολαυστικά και καίρια οι Τάσος Χαλκιάς και Χριστίνα Αλεξανιάν, το οποίο με ρομαντική μελαγχολία θαρρείς και μας ξεναγούσε στο πνεύμα και την κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα της πόλης.
Ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη
Το 1919 μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφασίζουν οριστικά (με ορισμένες επιφυλάξεις πάντως) τη διάλυση του Μεγάλου Ασθενούς (Οθωμανική Αυτοκρατορία). Είναι μία περίοδος που τα συμφέροντα μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, της Βρετανικής, ταυτίζονται για πρώτη φορά με τα ζητήματα του Ελληνισμού.
Η Ελλάδα, και ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατά κύριο λόγο, πετυχαίνουν το αδιανόητο. Οι Έλληνες αποβιβάζονται στη Σμύρνη ως εγγυητές της τήρησης της τάξεως, προκειμένου να προστατευθούν οι χριστιανικοί πληθυσμοί ασχέτως εθνότητας, οι οποίοι ήδη λίγο μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, σφαγιάζονταν από τους Νεότουρκους.
Η κοινωνική ζωή
Οι Σμυρνιοί ήξεραν να χαίρονται τη ζωή και –παράλληλα με τη φιλοπονία και τη σκληρή δουλειά– είχαν ενσωματώσει στη ζωή τους τη διασκέδαση. Κέντρα με ορχήστρες ευρωπαϊκές και άλλα με λαϊκές μπάντες, θέατρα, κινηματογράφοι, λέσχες «συναναστροφής», αποκριάτικοι χοροί, περίπατοι στο Και, βεγγέρες και εκδρομές αποτελούσαν χαρακτηριστικά της κοινωνικής ζωής των Σμυρνιών.
Η μουσική και τα τραγούδια
Η μουσική των μικρασιατικών παραλίων, ιδίως αυτή της Σμύρνης, είναι από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ελληνικής μουσικής παράδοσης και ίσως το σπουδαιότερο στοιχείο πολιτισμού που διέσωσαν οι πρόσφυγες Μικρασιάτες με τον ερχομό τους στην Ελλάδα.
Μπορεί οι πρόσφυγες να ήρθαν με την ψυχή στο στόμα τους, ξυπόλητοι ή, στην καλύτερη περίπτωση, με έναν μπόγο, με κάνα-δυο εικονίσματα και κάνα πεντόλιρο βαθιά καταχωνιασμένο στα ρούχα τους, όμως μέσα τους έκρυβαν έναν τεράστιο πλούτο πολιτισμικό, που άγγιζε κάθε πλευρά της ζωής.
Ανάμεσα στα πιο εκλεκτά γνωρίσματά τους ήταν και η μουσική τους παράδοση, που οι ρίζες της χάνονται στα βάθη των αιώνων.
Τα στοιχεία, που τη συνθέτουν, αναμείχτηκαν, δουλεύτηκαν κι αφομοιώθηκαν στο πέρασμα τον αιώνων, με αποτέλεσμα αυτό το ιδιαίτερο είδος της ελληνικής μουσικής που ονομάζουμε σμυρναίικο τραγούδι.
Έλληνες, Τούρκοι, Ευρωπαίοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Πέρσες, Άραβες και γενικά κάθε καρυδιάς καρύδι άφηναν στην Ιωνία και κάτι από τη μουσική τους. Όλοι έχουν βάλει το λιθαράκι τους στο απίθανο και εντυπωσιακό μωσαϊκό της σμυρναίικης μουσικής παράδοσης, έτσι όπως το γνωρίζουμε τα τελευταία 200 χρόνια.
Η υπόθεση
Λίγο πριν από την ολοκληρωτική καταστροφή της Σμύρνης, ένας δημιουργός τραγουδιών και τραγουδιστής, προσπαθεί να περισώσει κάποια από τα τραγούδια της εποχής, κρύβοντας τις παρτιτούρες σε μια γυάλα, με σκοπό να τη ρίξει στο πηγάδι του σπιτιού. Η γυναίκα του, η οποία δεν πιστεύει πως θα γενικευτούν οι αναταραχές, προσπαθεί να τον αποτρέψει. Εκείνος, όμως, περιγράφοντας τις σκηνές που είδε στο λιμάνι νωρίτερα, την παρακαλεί να μαζέψει κάποια πράγματα απαραίτητα για τους ίδιους και την κόρη τους και να εγκαταλείψουν το συντομότερο το σπίτι τους και τη Σμύρνη.
Έναν αιώνα αργότερα, ένας γνωστός «παραδοσιακός» τραγουδιστής και συνθέτης στην Αθήνα, τακτοποιώντας τα πράγματα του πατέρα του που είχε πεθάνει πριν από λίγο καιρό, βρίσκει σε μια παλιά βαλίτσα τη γυάλα με το πολύτιμο περιεχόμενό του, καθώς κι ένα χειρόγραφο βιβλίο, που ανήκε στη γιαγιά του. Κι όταν στο σπίτι του έρχονται οι φίλοι του και μέλη της μπάντας του για να κάνουν πρόβες, τους παρουσιάζει τις παρτιτούρες και τα έγγραφα του προπάππου του, που είχε βρει, διαβάζοντας παράλληλα το γράμμα που υπήρχε στη γυάλα, από το οποίο αναδεικνύονται οι τραγικές ώρες πριν από την καταστροφή.
Όλοι μαζί δοκιμάζουν να αναβιώσουν τα τραγούδια από τις παρτιτούρες της γυάλας, μαθαίνοντας παράλληλα την ιστορία της δημιουργίας τους. Ενθουσιασμένοι από τον μουσικό «θησαυρό» που ανακάλυψαν, αποφασίζουν να εντάξουν τα τραγούδια της γυάλας στο ρεπερτόριό τους και να αφιερώσουν τη συναυλία τους στην καταστροφή της Σμύρνης.
Τραγούδια με μεράκι και ερωτισμό, με πάθος και περηφάνια, με ηδυπάθεια και σεκλέτι, με νταλκά, με πόνο και παραπονιάρικη φωνή, με ντέρτι και τρυφερότητα, με καημό, νωχέλεια και κέφι, με αρμονία, με κλίμακες και βυζαντινούς μουσικούς δρόμους, με τα αραβοπερσικά τους μακάμια, έτσι όπως ταιριάζει κι όπως αρέσει στη Ρωμιοσύνη όπου γης.
Ταξίδι αναζήτησης
Ο τραγουδιστής και η φίλη του, επίσης τραγουδίστρια, που τους υποδύονται έξοχα οι Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος και Βαλέρια Κουρούπη, ξεκινούν ένα ταξίδι αναζήτησης. Ψάχνουν να βρουν τις ρίζες του στη Σμύρνη, απ’ όπου οι παππούδες του εκπατρίστηκαν βίαια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Πέρα από το κύρος της σπουδαίας μας ηθοποιού Λήδας Πρωτοψάλτη και την πληθωρικότητα της μεγάλης μας λαϊκής τραγουδίστριας Ελένης Βιτάλη, την εμπειρία του Τάσου Χαλκιά και της Χριστίνας Αλεξανιάν, που μας καθήλωσαν με τις ερμηνείες τους, το κοινό ενθουσιάστηκε και από τους νεότερους συντελεστές.
Ο Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος και η Βαλέρια Κουρούπη μας κέρδισαν αναμφισβήτητα με τις ωραίες ερμηνείες και τις άψογες παρουσίες τους, τραγουδώντας με κέφι και χωρίς ακρότητες τα παραδοσιακά τραγούδια, ντύνοντάς τα με νέα ηχοχρώματα.
Οι Λευτέρης Ελευθερίου, Σταύρος Νικολαΐδης, Άρης Πλασκασοβίτης, Χρυσάνθη Γεωργαντίδου και ο τραγουδιστής Πάνος Παταγιάννης με τη σειρά τους είχαν τις δικές τους ποιότητες, τις δικές τους διαστάσεις πάθους, που ανέδειξαν μέσα από τις φωνές και τις ερμηνείες τους.
Το Ηρώδειο, εκτός των άλλων, είναι και σταθμός των «δρόμων της φιλίας», γεγονός που τόνισε με έμφαση η ξεχωριστή χροιά της αέρινης Fide Koksal. Μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα και η Τουρκία είναι δύο χώρες με πολλά κοινά στοιχεία και η υπέροχη Fide Koksal μας καθήλωσε με την καλογυμνασμένη της φωνή και τον εκστατικό χαρακτήρα της ερμηνείας της.
Εξαίρετοι και οι ηθοποιοί και χορευτές που συμμετείχαν, τους οποίους αναφέρουμε με αλφαβητική σειρά, προσθέτοντας πολλούς επαίνους: Λήδα Αλεξανδρή, Βασίλης Βούνος, Ελίνα Γιαννάκη, Ρεβέκκα Γιαννάκη, Βιβιάννα Γιαννούτσου, Ελένη Γιουφή, Τασούλα Δεληγιάννη, Στέλλα Ευστρατιάδη, Θωμάς Kοτζαμάνης, Τάσος Κοντόγιωργας, Γιώργος Μαντάς, Ελένη Μαφούτση, Ηλίας Μιχαήλ, Ελένη Μπατσούλα, Τζώρτζης Παπαδόπουλος, Μαρία Παπαδοπούλου, Μαργαρίτα Στραβουδάκη, Δημήτρης Φριτζελάς.
Συγκίνηση και νοσταλγία
Ελπιδοφόρο υπήρξε το γεγονός ότι η παράσταση που παρακολουθήσαμε ήταν γεμάτη κόσμο, που κυριολεκτικά γέμισε ασφυκτικά της κερκίδες του Ηρωδείου.
Η «Ανάμνηση Σμύρνης» είχε εναλλαγές δυναμικής και ήταν διαμορφωμένη τοιουτοτρόπως ώστε να σε γοητεύει, μέσω μιας λιτής, αβίαστης και σίγουρα μη γραμμικής αφήγησης.
Συγκινητικό και νοσταλγικό το κείμενο της Τάνιας Χαροκόπου. Ενδιαφέρουσα η σκηνοθεσία του Δημήτρη Μαλισσόβα, προσεγμένο το σκηνικό και επιτυχημένα τα κοστούμια της Άννας Μαχαιριανάκη, εξαιρετική η επιμέλεια της ορχήστρας από τον Νίκο Ξύδη, με λυρισμό και δύναμη οι χορογραφίες του Θοδωρή Πανά και άρτια η μουσική διδασκαλία του Ανδρέα Κουρέτα.
Μια άριστη δουλειά διακρίναμε και στην επιμέλεια φωτισμών της Κατερίνας Μαραγκουδάκη.
Μια υπέροχη και καλοστημένη δουλειά, δεν χωράει ουδεμία αμφιβολία. Η μόνη αντίρρηση αφορά τη διάρκεια, που πρέπει να είναι πιο σύντομη, για να μην κουράζεται το κοινό, καθώς ο χρόνος μπορεί μερικές φορές να λειτουργήσει ως «βάρος» σε ένα καλλιτεχνικό έργο.
Κατά τα άλλα όλοι οι συντελεστές συνεισφέρουν σ’ ένα πληθωρικό έργο, που, πάνω απ’ όλα, έχει τον τρόπο να σε κατακτά με τη νοσταλγικότητα, τις θύμησες, τη δραματικότητα, την αίσθηση της πραγματικής αγάπης και φιλίας.
Πολλοί από μας μεγαλώσαμε με μουσικά ακούσματα, γιατί στις φλέβες του κοσμοπολίτη πρόσφυγα της Μικράς Ασίας μαζί με το αίμα κυλάει και η μουσικότητα. Ανατραφήκαμε με την ιωνική κληρονομιά που μεταφέρθηκε. Το πάντρεμα ενός πολιτισμού, οι διδαχές από μια αρχοντική Μικρασιάτισσα γιαγιά, οι ευχές από έναν κιμπάρη και μερακλή Σμυρνιό παππού ζουν ακόμα μέσα μας.
Οι αναμνήσεις, η χαρά, ο καημός, ο πόνος, η ελπίδα, ο έρωτας βρίσκουν τρόπο έκφρασης με το τραγούδι και τη μουσική. Άλλωστε, η ίδια η ζωή μας είναι μουσική. Συνήθως ξεκινάει ως μουσικό πρελούδιο για να ξεσπάσει σε κρεσέντο, για να μεταφέρει το αίσθημα ζωντάνιας και μαχητικότητας.
Ποιες είναι οι αλησμόνητες πατρίδες; Τι καταγράφεται ως πατρίδα στη μνήμη μας; Ως ξενιτιά; Ως λαχτάρα επανόδου; Ως ενθύμιο πολύτιμο; Ως αναστεναγμός; Ως ρίζες; Ποια είναι τα πραγματικά σύνορα; Μα αυτά που ορίζει η ψυχή μας. Η λαβωμένη ψυχή ενός λαού.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Κείμενο: Τάνια Χαροκόπου
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Μαλισσόβας
Σκηνογραφία – ενδυματολογία: Άννα Μαχαιριανάκη
Πρωτότυπες συνθέσεις, διασκευές παραδοσιακών τραγουδιών, επιμέλεια – διεύθυνση ορχήστρας: Νίκος Ξύδης
Φωτισμοί: Κατερίνα Μαραγκουδάκη
Χορογραφίες – Κινησιολογία: Θοδωρής Πανάς
Μουσική Διδασκαλία: Ανδρέας Κουρέτας
Βοηθός Σκηνοθέτη: Τάσος Κοντόγιωργας
Βοηθός Σκηνογράφου – Ενδυματολόγου: Μαρίζα Σουλιώτη
Επιμέλεια ήχου: Νίκος Λάγος
Κοστούμια: Οίκος Τρανούλη
Make up: Γιάννης Μαρκετάκης – Makeuplab
Εικαστική δημιουργία μακέτας: Πάνος Πενταρίτσας
Φωτογραφίες: Γιούλη Γεωργαντίδου
Δημόσιες σχέσεις: Χρύσα Ματσαγκάνη
Οργάνωση Παραγωγής: Entertain.gr
Πρωταγωνιστούν: Λήδα Πρωτοψάλτη, Τάσος Χαλκιάς, Χριστίνα Αλεξανιάν, Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος, Βαλέρια Κουρούπη, Λευτέρης Ελευθερίου, Σταύρος Νικολαΐδης, Άρης Πλασκασοβίτης, Χρυσάνθη Γεωργαντίδου.
Συμμετέχουν (αλφαβητικά):
Λήδα Αλεξανδρή, Βασίλης Βούνος, Ελίνα Γιαννάκη, Ρεβέκκα Γιαννάκη, Βιβιάννα Γιαννούτσου, Ελένη Γιουφή, Τασούλα Δεληγιάννη, Στέλλα Ευστρατιάδη, Θωμάς Kοτζαμάνης, Τάσος Κοντόγιωργας, Γιώργος Μαντάς, Ελένη Μαφούτση, Ηλίας Μιχαήλ, Ελένη Μπατσούλα, Τζώρτζης Παπαδόπουλος, Μαρία Παπαδοπούλου, Μαργαρίτα Στραβουδάκη, Δημήτρης Φριτζελάς
Τραγουδούν: Ελένη Βιτάλη, Fide Koksal, Πάνος Παταγιάννης
Ζωντανά επί σκηνής η μπάντα «ΤΖΟΥΜ» (Ρήγας Βοργίας Μπάσο, Νίκος Ξύδης ηλεκτρική – ακουστική κιθάρα, μπαγλαμά, μπουζούκι & κρουστά, Νατάσα Παυλάτου κρουστά, Νίκος Σαμαράς μπουζούκι, τζουρά & τρομπέτα, Δημήτρης Σίντος πιάνο & λαούτο, Θάνος Τσελεμπής τύμπανα) και μαζί η Έφη Ζαϊτίδου στο κανονάκι, η Χρυσάνθη Τζοβάνη στο ούτι και ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος στο κλαρίνο & τα παραδοσιακά πνευστά.
Ο ΚΟΙΝΩΦΕΛΗΣ ΣΚΟΠΟΣ
Όλα τα έσοδα που θα προκύψουν θα διατεθούν για την αγορά ψηφιακού υπερηχογράφου, ο οποίος θα τοποθετηθεί στο κοινωνικό ιατρείο του Δήμου Γλυφάδας, έτσι ώστε να γίνονται δωρεάν εξετάσεις σε γυναίκες με οικονομικές δυσκολίες. Η παράσταση τελεί υπό την αιγίδα της Ελληνικής Αντικαρκινικής Εταιρείας.
- Φωτογραφίες: Σωτήρης Κυπραίος
